Renesans. Granice czasowe i główne założenia epoki

Stadium rozwoju kultury europejskiej, we Włoszech od końca XIII w. do XVI wieku. W Polsce rozkwit przypada na wiek XVI, czyli na epokę Jagiellonów. Renesans jest uważany za pierwszą epokę nowożytną. Termin renesans wprowadzony w XV wieku początkowo oznaczał odrodzenie kultury starożytnego Rzymu, przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa: cnót obywatelskich, klasycznych wzorców. Wynikało to z przekonania humanizmu  renesansowego, iż w kulturze antyku można znaleźć ideał życia ludzkiego zarówno jednostek, jak i całego społeczeństwa i dlatego należy dążyć do jak najwierniejszego ich odtworzenia. Taka postawa zapoczątkowała rozwój nauk humanistycznych: obok filozofii, także filologii (przede wszystkim łacińskiej). Dziedzictwo antyku wiązało się z zachowaniem gatunków literackich i budową dzieł.

Okres renesansu to także czas sporu pomiędzy władzą świecką (cesarstwem niemieckim) a papiestwem, co doprowadziło do współistnienia dwóch papieży: w Rzymie i Awinionie. Osłabienie władzy papieża umożliwiło rozwój państw narodowych i reformację. W efekcie tych procesów w Europie powstały kraje katolickie i protestanckie (podział ten w zasadzie obowiązuje do dnia dzisiejszego), a polityka stawała się niezależna od religii.

Laicyzacja dotknęła także nauki – jednym z głównych założeń humanizmu renesansowego stał się antropocentryzm  (w myśl zasady nic co ludzkie nie jest mi obce) i wiara w możliwości poznawcze człowieka. Dlatego jest to wiek wielkich odkryć geograficznych Vasco da Gamy, Krzysztofa Kolumba. A także wynalazków Leonarda da Vinci  – m.in. maszyny latającej. Da Vinci dziś uważany jest za typowy przykład człowieka renesansu, ponieważ parał się wieloma dziedzinami wiedzy. Polskim przykładem takich szerokich zainteresowań i umiejętności jest Mikołaj Kopernik: oprócz przewrotu w astronomii (wstrzymał słońce, a ruszył ziemię!) zajmował się też budową fortyfikacji, sformułował do dziś obowiązującą zasadę ekonomii, że zły pieniądz (dziś powiedzielibyśmy: „spekulacyjny”) wypiera dobry. Renesans to także czas wzrostu znaczenia miast i rozwój techniki druku odkrytego przez Gutenberga w 1450 roku.

Reformacja  (wystąpienie Marcina Lutra i Jana Kalwina), odrzucając władzę papieską i krytykując Ojców Kościoła, spowodowała rozpoczęcie wojny religijnej w Europie. Polska stała się wówczas oazą tolerancji, przyjmując wielu zbiegów z całej Europy, m.in. wypędzonych z Hiszpanii karaimów (napisze o nich później Orzeszkowa ). To okres kształtowania się ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej – czas powstania wielu dzieł publicystyczno-polemicznych, np.: „Kazania sejmowe” Piotra Skargi , czy twórczość Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Mikołaj Kopernik

Znamienna stała się pozycja łaciny, która powoli była wypierana z Kościoła i zastępowana językami narodowymi, ale jednocześnie był to język nauk humanistycznych i dyplomacji. Dla przykładu Mikołaj Kopernik i Andrzej Frycz Modrzewski nigdy nie napisali po polsku ani słowa. Większość twórców jednak, jak na przykład Kochanowski  czy Klonowic, zaczynała od pisania utworów po łacinie, by – po nabraniu wprawy – przejść na język polski. Nadal bowiem dzieła antyczne uważano za wzór. Dlatego i Rej , i Kochanowski  przełożyli „Psałterz Dawidów” (pierwszy prozą, a drugi wierszem).

Literatura odrodzenia

Polskimi pionierami epoki renesans byli dyplomata Jan Długosz  i Kallimach (który zbiegł z Włoch przed policją papieską). Za literaturę przełomu uznać należy także twórczość bakałarzy krakowskich – najczęściej studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego lub zakonników, którzy na zamówienie drukarzy przekładali na polski popularne dzieła łacińskie. „Żywot Ezopa” Biernata z Lublina to jeden z zachowanych przykładów tej literatury – są to bajki wzorowane na Ezopie.

Szczególne znaczenie miała twórczość dydaktyczna: traktaty poetyckie w formie dialogu  oraz tzw. zwierciadła. Przykładem są dzieła Machiavellego : „Książę” i „Rozważania”, w których wychwalał skuteczną władzę posługującą się podstępem i siłą dla osiągnięcia swoich celów (tu: zjednoczenie Włoch), „Dworzanin” B. Castiglionego, którego przeróbką z polskimi odpowiednikami był „Dworzanin polski” Łukasza Górnickiego, oraz „Zwierciadło” Mikołaja Reja  i anonimowy zbiorek „Facecyje polskie”, zawierający przeróbki z niemieckiego i włoskiego, lecz z elementami czysto polskimi.

Takie twórcze przekłady znajdujemy także i u innych pisarzy tego okresu. We wzorowanej na dramatach antycznych „Odprawie posłów greckich” Kochanowskiego  scena debaty Rady Trojańskiej to tak naprawdę opis obrad sejmu polskiego. Warto zauważyć, że z kolei w dramatach Szekspira  nastąpi złamanie klasycznej zasady trzech jedności, pomieszanie wątków komediowych z historycznymi, fantastycznymi – dziś określamy to mianem dramatu elżbietańskiego . Tematem jego utworów są sprawy ludzkie: miłość, nienawiść, zazdrość, chciwość, żądza władzy, które nigdy nie tracą na aktualności. Stąd ich popularność po dziś dzień.

Mikołaja Reja  należy uznać za pierwszego pisarza, który zaczął pisać po polsku. Publicystyczna „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” (Rej pisał ją, będąc posłem na Sejm) oraz „Żywot człowieka poczciwego” (obraz życia ziemianina) to najwybitniejsze jego dzieła. Za naśladowcę Reja uważa się Sebastiana Klonowica, autora „Flisa” opowiadającego o spławie zboża Wisłą do Gdańska, oraz satyry „Worek Judaszów”, w której autor – burmistrz lubelski – opisał miejski światek przestępczy.

Jednak dopiero Kochanowski  wyniósł literaturę polską na wyżyny. Już w jego programowym wierszu „Muza” zawarł on postulat, by dzieła polskie były równie dobre jak antyczne. Ustalił normy wiersza polskiego, na przykład w przekładzie „Psałterza” użył tzw. strof horacjańskich, wprowadził też dwuzgłoskowe rymy żeńskie (zamiast popularnych rymów tzw. częstochowskich). Twórczość Jana Kochanowskiego stanowi najpełniejszy wyraz problematyki światopoglądowej renesansu. Rozpoczyna ją radosna wizja uroków świata w „Pieśniach”, następnie pojawia się obywatelska publicystyka („Satyr albo dziki Mąż”) i osobista refleksja we „Fraszkach”, które jednocześnie są pierwszą w literaturze polskiej spowiedzią twórcy, aż wreszcie wypełnia ją gorzka refleksja nad życiem i przemijaniem w „Trenach”.

Podobną „dworską” drogę przeszedł twórca „Sielanek” – Szymon Szymonowic – twórca zbioru idyllicznych obrazków z życia dworków szlacheckich i chat chłopskich, ale z nawiązaniem do tradycji greckiej i rzymskiej: swoich bohaterów (którymi byli ludzie z otoczenia hetmana Zamoyskiego) ubrał w konwencjonalne kostiumy pasterskie. Natomiast w późniejszych „Żeńcach” zawarł realistyczny obraz ciężkiej pracy chłopa pańszczyźnianego i służby u magnata. Można w tej twórczości znaleźć też echa wielkiego włoskiego poety Petrarki, który w swych sonetach  jako pierwszy zaczął pisać w tak pełny sposób o miłości do kobiety (nie Ojczyzny, muzy, ale właśnie kobiety). Za najpełniejszy jednak przykład literatury miłosnej uznać trzeba „Dekameron” Giovanniego Boccacia – zbiór 100 nowel opowiadanych przez bohaterów (7 kobiet, 3 mężczyzn) zamkniętych w willi poza miastem, w którym szaleje zaraza, którzy opowiastkami tymi zabijali nudę. Tematyka nowel jest typowa dla renesansu: to pochwała życia zgodnego z naturą, podziw dla możliwości ludzkiego umysłu, a przede wszystkim pochwała miłości, także tej zmysłowej, cielesnej. Warto podkreślić, że Dekameron został napisany w języku ojczystym autora – po włosku.

Warto jeszcze wspomnieć o „Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka. To misterium wielkopostne, wystawiane zresztą do dziś, jest przykładem tzw. realizmu renesansowego, gdyż zawiera opis ówczesnych obyczajów. Do tego nurtu zaliczyć trzeba dzieło: „Gargantua i Pantagruel” Rabelais’go, który za pomocą dosadnego, rubasznego humoru opisał XVI-wieczną Francję.

W sztukach plastycznych epoki renesans także nawiązywano do antyku. Szczególnie w architekturze, gdzie szukano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, sięgano po klasyczne greckie dekoracje.

Przykładem w Polsce może być zamek Piastów Śląskich w Brzegu, krakowski Wawel, zamek w Pieskowej Skale, ratusz i rynek w Zamościu czy włoskie budowle. Renesansowe poszukiwania prawdy o człowieku widać najlepiej w twórczości Leonarda da Vinci  (najbardziej znana jest „Mona Lisa” i „Dama z łasiczką”), Michała Anioła („Pieta”) i Botticellego („Narodziny Wenus”).