Średniowiecze

Średniowiecze to epoka w historii kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Granice czasowe epoki  są dyskusyjne.

średniowiecze

Kościół romański
w Strzelnie

Średniowiecze – granice epoki

Za początek epoki średniowiecze najczęściej przyjmuje się rok 476 n.e. – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, zaś schyłek wiąże się z XV w. – odkryciem Ameryki i upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego.

Nazwy „średniowiecze” używano już w XVI w. i miała ona znaczenie pejoratywne. Wieki średnie uznano bowiem za czasy ciemnoty, zabobonu i ludowej religijności. Nie da się bowiem ukryć, że był to czas wielkiego wpływu Kościoła, ekspansji katolicyzmu i władzy politycznej, którą dysponowali papież i biskupi.

Także filozofia epoki była związana z religią. W XI w. pojawiła się scholastyka , dzięki której – korzystając z metod zawartych w „Logice” Arystotelesa – próbowano rozumowo wyjaśnić dogmaty i prawdy wiary. Największy wpływ wywarło jednak trzech zakonników, świętych – Augustyn  i Tomasz z Akwinu  (nazywani wielkimi Ojcami Kościoła) oraz Franciszek z Asyżu . Św. Augustyn uważał, że człowiek to istota filozofująca, w „Wyznaniach” propagował refleksję nad samym sobą. Według niego człowiek podlega wiecznemu rozdarciu. Dusza, która dąży do Boga, jest uwięziona w grzesznym ciele. Fakt ten jest źródłem cierpienia. Właśnie pogląd o tym, że ciało jest więzieniem duszy, stanowi jeden z fundamentów kultury średniowiecza.

średniowieczeKatedra Notre Dame

Św. Tomasz  ustalił tzw. drabinę bytów, gdzie człowiek był najwyższym stworzeniem ziemskim. Metaforę drabiny wykorzystywano też do wyjaśniania i sankcjonowania struktury feudalnej społeczeństwa – miejsce człowieka na drabinie społecznej wynika z jego naturalnych i przyrodzonych właściwości, np. potomek królów naturalnym prawem staje się królem itd. Z kolei św. Franciszek  głosił wszechogarniającą miłość do świata, w którym każde stworzenie (nawet roślina) zasługuje na uwagę i troskę. Głosił też potrzebę pozostania ubogim, uważając, że Chrystus nie posiadał dóbr ziemskich, a więc i jego naśladowcy nie powinni ich mieć. Pogląd ten spowodował poróżnienie Franciszka ze stolicą apostolską.

Główne motywy

Teologiczny charakter epoki średniowiecze spowodował dominację alegorii  w sztuce. Badacz literatury J. Krzyżanowski wprowadził nawet pojęcie „średniowiecznego alegoryzmu” jako zamiennik do nazwy średniowiecze. Alegoria była bowiem podstawowym środkiem wyrazu epoki. Idee, pojęcia, dogmaty religijne czy pojęcia abstrakcyjne w celu łatwiejszego odbioru przedstawiano właśnie za pomocą alegorii, symbolu, obrazu. Np. do dziś można podziwiać malowidła w kościołach i klasztorach, które pełniły rolę biblii pauperum  – za pomocą obrazu przedstawiając ważne wydarzenia ze Starego i Nowego Testamentu. Nie wolno zapominać też, że w średniowieczu niewiele osób potrafiło czytać i pisać, a książka była bardzo droga. Także w literaturze wszechobecna była alegoria, co wiązało się z jej dydaktycznym celem, czego wyrazem jest moralitet . Przykładem są niezwykle popularne kalendarze zawierające przypowiastki na każdy dzień roku, przypominające o ważnych świętach kościelnych itp.

Alegoryczne przedstawienia zapobiegały także nieprawidłowym, zbyt dosłownym interpretacjom Biblii. Alegoria  narzucała literaturze formę traktatu i komentarza, prowadziła też do rozsadzania ram gatunkowych i rodzajowych (amorfizm ). Obowiązywała stylistyka ozdobna, kwiecistość słowna. Najczęściej stosowanymi alegoriami były personifikacje śmierci, cnoty, grzechu i diabła. Wielkimi motywami w sztuce stały się pouczające wędrówki pod wodzą mistrza przez zaświaty lub krainy baśniowo-historyczne. Najlepszym przykładem jest „Boska komedia” Dantego , który pod przewodnictwem Wergiliusza  zwiedził 9 kręgów piekieł.

Innym niezwykle popularnym motywem średniowiecza jest taniec śmierci (dance macabre ), który bardzo często pojawia się w malarstwie, ale też w literaturze, np. w przełożonej z łaciny „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Taniec śmierci to przypomnienie, że człowiek jest istotą śmiertelną i nieważne, czy jest biednym chłopem, czy bogatym królem – w korowodzie ze śmiercią wszyscy stają się sobie równi.

Literatura

Warto pamiętać, że średniowiecze zapoczątkowało rozwój literatur narodowych w większości państw europejskich, także w Polsce. Alegoryzm dotarł do nas wraz z piśmiennictwem łacińskim, którego pierwsze zabytki powstały w XI w. – „Żywot św. Wojciecha”.

W tym czasie powstała też „Pieśń o Rolandzie”, która stała się wzorem romansu rycerskiego, chanson de geste . „Pieśń” zapoczątkowała także rozwój epiki rycerskiej, związanej m.in. z wyprawami krzyżowymi. Ten nurt to także „Opowieść o rycerzach okrągłego stołu” i „Dzieje Tristana i Izoldy”, dzięki którym wiemy jaki powinien być wzór rycerza.

Alegoriami  jest przesycona pierwsza kronika  dziejów Polski: „Kronika” Galla Anonima , biskupa na dworze króla Bolesława Krzywoustego, któremu kronikarz poświęcił w swym dziele wiele miejsca. O wiek późniejsza „Kronika” Wincentego Kadłubka  to raczej poetycka wizja naszych dziejów niż przekaz historyczny. Z kronik warto jeszcze wymienić „Kronikę Wielkopolską” z XIV w., która początki Polski wywodziła z legendy o Czechu, Lechu i Rusie, a także „Kronikę” Długosza  z XV w., który jako pierwszy zbliżył się do prawdy historycznej. Tak wielką wówczas popularność kronikarstwa tłumaczy się tym, że ówczesnymi ośrodkami kultury były m.in. dwory książęce i królewskie, które zamawiały takie dzieła po to, by unieśmiertelnić dzieje własnego rodu.

średniowiecze 

Ważnymi ośrodkami kulturotwórczymi epoki średniowiecze były także klasztory, katedry, gdzie rzesze bezimiennych zakonników przepisywały dzieła, głównie kościelne. Obok przekładów i tłumaczeń Biblii, były to: Bulla Gnieźnieńska, wspomniane już żywoty świętych, zwane najczęściej legendami (np. Legenda o świętym Aleksym, a z rodzimych – Żywot św. Stanisława, Kingi). Na okoliczność kanonizacji św. Stanisława powstał też najstarszy hymn napisany przez Polaka, ale po łacinie – Wincentego z Kielc, „Gaude Mater Polonia”. „Kazania świętokrzyskie” to najstarsze dzieło pisane prozą (XIII lub XIV w.), zaś „Psałterz floriański” stanowi typowy przykład alegorycznego komentarza do Biblii.

Powstaje również „Bogurodzica” – pieśń ku chwale Marii Panny (XI-XIII w.), najbardziej popularna w XV wieku. Dzieła te miały także charakter użytkowy i były pisane najczęściej w formie alegorycznej, np. „Kazania gnieźnieńskie” to obliczona na wzruszenie słuchaczy, opowiadana przez kaznodzieję, alegoryczna interpretacja Pisma Świętego.

Pierwsze zdanie po polsku „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” znajduje się w Księdze Henrykowskiej (XIII lub XIV w.) – księdze klasztoru cystersów w Henrykowie (Dolny Śląsk) założonego przez Henryka Brodatego, a spisanej najprawdopodobniej przez opata. Zdanie to wpleciono w opis obyczajów i zwyczajów chłopskich (wypowiedział je ponoć śląski młynarz Boguchwał do swojej żony, mielącej na żarnach). A pierwszym poetą piszącym w rodzimym języku był Ładysław z Gielniowa . Najstarszym odnalezionym tekstem literackim jest pieśń  wielkanocna „Chrystus z martwych wstał je”. Forma pieśni była zresztą bardzo popularna w tym czasie, m.in. dlatego, że łatwo było ją zapamiętać. Np. „Posłuchajcie bracia miła” – lament Matki Boskiej pod Krzyżem – jest wzorowana na ludowych zawodzeniach pogrzebowych.

średniowiecze

Katedra Św. Gerwazego
i Św. Protazego
w Paryżu

Sztuka

W epoce średniowiecze architektura także została podporządkowana celom religijnym – romańskie kościoły budowano na planie krzyża, co miało symbolizować mękę Chrystusa, a ołtarz musiał znajdować się na wschodzie (w kierunku Jerozolimy; ta tradycja jest utrzymywana do dziś), natomiast masywność stylu romańskiego : grube mury z małymi okienkami, miały skłaniać do refleksji nad marnością życia. Z kolei strzelistość gotyku  miała wyrażać logikę i nieskończoność boskiej istoty, a często stosowane sklepienie krzyżowe miało odwzorowywać ręce złożone do modlitwy.

W sztuce także królowała alegoria  – najlepszym przykładem są Drzwi Gnieźnieńskie, powstałe ok. 1180 roku, które przedstawiają 18 reliefowych scen z życia i męczeństwa św. Wojciecha. Jest to jeden z nielicznych tego typu zachowanych zabytków romańskich. Na uwagę zasługuje ołtarz Wita Stwosza, zwany też Mariackim – od nazwy krakowskiego kościoła w którym się znajduje. Przedstawia on sceny z życia Marii i Jezusa. Część główna to Zaśnięcie Marii Panny, a część nad nią – to Wniebowzięcie. Ołtarz został zrobiony na zamówienie rady miejskiej Krakowa – część rajców zresztą pozowała Stwoszowi. Właśnie to, że rzeźby zostały zrobione z natury, są naturalnej wielkości, a postacie dynamiczne, świadczy o wyjątkowości tego dzieła. Jest to jeden z najcenniejszych późnogotyckich ołtarzy w Europie.

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *