Uzasadnij słuszność tezy: „Renesans to optymizm i proporcja, barok to niepokój i nadmiar”.

Renesans i barok, zarówno jako epoki w historii kultury
europejskiej, jak i style w sztukach plastycznych i architekturze, wywodzą się
z Italii. Pochodzenie to jednak jedyna cecha wspólna obu nurtów. Kształtowały
się one pod wpływem kontrastowych ruchów społeczno-religijnych (np. reformacja
– kontrreformacja), diametralnie różnych założeń filozoficznych. Możemy więc
wysunąć tezę, iż odrodzenie to optymizm i proporcje, barok zaś cechuje niepokój
i nadmiar.

Najbardziej widoczne jest to w budownictwie i sztuce obu epok. Renesans w architekturze
oznacza powrót do form klasycznych i proporcji starożytnych budowli rzymskich.
Dąży do wywołania absolutnej harmonii i doskonałości. Konwencja artystyczna
doby odrodzenia odznacza się matematycznym ładem, prostotą, umiarem i spokojem.
Wprowadzono linie horyzontalne, arkadowe dziedzińce, widokowe loggie. Budowano
przede wszystkim zamki, pałace, ratusze, kamienice i dwory (Kaplica Zygmuntowska,
Wawel). Malarstwo i rzeźba, zgodnie z duchem epoki, starały się ukazać człowieka
i jego życie, oddać piękno świata, uroki doczesności. Artyści naturę odtwarzali
w sposób realistyczny, podziwiali harmonię wszechświata (Leonardo da Vinci,
Rafael Santi, Michał Anioł).
Znamiennymi cechami sztuki barokowej są zaś wielokierunkowość, dziwaczność i
brak regularności, umiaru. Budowle opatrzone są dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi
attykami, wielkimi oknami. Dominuje monumentalizm, malowniczość, przepych i
bogactwo. Dostrzegamy także pewną teatralność i dynamizm (pałac w Łańcucie i
Ujazdowie). Barok dąży do bogactwa i zatarcia konstrukcji. Malarstwo posługuje
się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i kolorów, cieniami i mrokiem.
Obok tematów religijnych wprowadzono również tematykę erotyczną. Bardzo istotna
jest płynność linii (Rubens, Rembrandt).
Różnice światopoglądowe, które znalazły odbicie nie tylko w sztuce, ale także
literaturze obu epok, wynikają z propagowanych założeń filozoficznych.
W dobie renesansu rozwinął się humanizm przeciwstawiający się teocentrycznej
kulturze średniowiecza, uznający człowieka za najwyższą wartość, hołdujący jego
ziemskim przyjemnościom. Narodził się także epikureizm – głoszący pochwałę życia
i stoicyzm nawołujący do zachowania spokoju i równowagi. To właśnie harmonijny
i optymistyczny obraz epoki renesansu.
Czołowi przedstawiciele filozofii baroku – Spinoza, Leibniz i Pascal głosili
wprawdzie, iż życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, uznawali wyższość
radości nad cierpieniem, a mimo to zwracali się ku mistycyzmowi, uważając, iż
ziemska egzystencja skłania do pesymizmu. W związku z taką różnorodnością barok
kreuje typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia. Stąd właśnie wynika
niepokój i dysharmonia w literaturze epoki.
Różnice między światopoglądem poety renesansu a barokowym są bardzo widoczne
w Psalmie CXXX (Psałterz Dawidów), przełożonym zarówno przez Jana Kochanowskiego,
jak i Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Utwór Kochanowskiego jest iście renesansowy.
Więcej w nim spokoju i ufności, przepełniony został harmonią i ładem. Forma
wiersza także dąży do prostoty.
Wypowiedź Sępa Szarzyńskiego nawiązuje do stylu barokowego. Jest znacznie bardziej
dramatyczna, pełna obawy, rozpaczy i zwątpienia. Kochanowski pisze, iż człowiek
szanuje Boga „…upatrza zmiłowanie”, kładzie nadzieje w Panu. Podczas gdy Szarzyński
określa go: „W grzechach srogich ponurzony”, potępiony, upadły. Mimo iż Sęp
Szarzyński jest poetą pogranicza epok, jego utwory tematycznie zbliżone są w
większym stopniu do literatury barokowej. Sonet IV nawiązuje wyraźnie do filozofii
Spinozy czy Pascala i opisuje słabości, rozdarcie człowieka na duszę i ciało,
otaczające go zewsząd pokusy

„Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?”

Jednocześnie próbuje odnaleźć właściwą drogę postępowania, określić samego siebie.
Jak już wspomniałam – literaturę, poezję barokową i renesansową różni nie tylko
tematyka, ale również forma utworów. W renesansie poeta dąży do prostoty i harmonii.
Przeważają sielanki – pogodne utwory idealizujące życie prostego ludu, pieśni
– odznaczające się dźwięcznością i melodyjnością, podzielone na strofy, np.
Kochanowskiego „Pieśń Świętojańska o sobótce” – jako znamienna pochwała życia
w harmonii z naturą:

„Wsi spokojna, wsi wesoła (…)
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki”.

Autorzy używają środków artystycznych, takich jak: przerzutnia, pytanie retoryczne,
epitet czy apostrofa.
W poezji barokowej obserwujemy natomiast przerost formy nad treścią – typowy
dla epoki nadmiar i bogactwo. Przykładem może być tu twórczość J.A. Morsztyna.
Łączy się w niej wyszukany smak i niezawodna technika. Morsztyn jest polskim
marinistą – odrzuca renesansową harmonię, podkreśla wagę pointy, nie stosuje
reguł gramatycznych. Istotną rolę odgrywa tu koncept.
Autor zamyka swe refleksje w wyrafinowanej formie, operuje przemyślanym słownictwem,
stosuje środki artystyczne, takie jak: wyliczenie (twarde żelazo, twardy dąb,
twarde skały) pytanie retoryczne („Jak żyją serca już nie mając?”) anaforę („prędzej
kto wiatr, prędzej morze…”)
metafory („rozum łańcuchem powity”)
porównanie (cały wiersz „Do Panny”)
inwersję („Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznych mych ogniów, rozsypać popiołem”).
Wprowadza to spięcie, chaos, nadaje wierszom wrażenie rozdarcia i niepewności.
Reasumując, gdy harmonijne odrodzenie zgasło, nastał chaotyczny i bogaty barok.
Było to wynikiem zmieniającej się sytuacji polityczno-gospodarczej, nowych nurtów
filozoficznych, a za tymi przemianami kroczyła rewolucja w świadomości ludzi,
inne stworzyły się kryteria oceny zjawisk otaczającej ich rzeczywistości.
[AW]