Granice epoki, terminologia

Oświecenie to okres w historii kultury i literatury od końca XVII w. (w Polsce od połowy XVIII w.) do początków wieku XIX.

Termin oświecenie jako nazwa epoki został upowszechniony przez Immanuela Kanta, którego krytycyzm teoriopoznawczy (poznajemy rzeczy tylko dlatego, że rozum zawiera ich aprioryczne wyobrażenie i kategorie) był dominującą filozofią tego czasu. Z kolei empiryzm  J. Locke’a zakładał, że możliwości poznawcze człowieka są ograniczone, a jedynym narzędziem poznania i wiedzy jest rozum. Rozum i logika  to także narzędzie krytyki i sceptycznego osądu. Oświecenie to czas dominacji rozumu i filozofii.

W oświeceniu dążono do wyzwolenia ludzkości z przesądów, autorytetów religijnych i porządku feudalnego. Dla przykładu – pojęcie narodu przestało się odnosić tylko do stanu szlacheckiego, objęto nim także mieszczan i chłopów.

Zamek Królewski
miejsce uchwalenia Konstytucji 3 Maja

W Polsce oświecenie łączy się z czasem przeobrażeń społecznych i gospodarczych, których celem było przezwyciężenie zacofania cywilizacyjnego.

Początek zmian to założenie przez braci Załuskich biblioteki publicznej w Warszawie i reforma szkolnictwa pijarskiego S. Konarskiego (otwarcie Collegium Nobilium). (Zmiany dokonywane były nie tylko w Polsce – reformy Piotra I w Rosji, ustanowienie monarchii konstytucyjnej w Anglii, powstają Stany Zjednoczone).

Wkrótce zaczęły powstawać wydawnictwa, np. słynna oficyna Mitzlera. Dzięki nim rozwinęło się czasopiśmiennictwo propagujące idee reform: „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Oświecenie w pełni rozwinęło się w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powstał wtedy Teatr Narodowy – pierwsza publiczna scena, co wpłynęło oczywiście na rozwój dramatu, przede wszystkim komedii obyczajowej: „Fircyk w zalotach” Zabłockiego, a także komedii dydaktycznej: „Małżeństwo z kalendarza” Bohomolca. W parze z rozkwitem sztuki dramatycznej szła także opera narodowa, np.: „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” Bogusławskiego . Utwory te były wzorowane na komediach Moliera (Świętoszek, Skąpiec) i klasycystycznych sztukach Corneille`a i Racine`a .

W okresie tym powołano do życia także Szkołę Rycerską i Komisję Edukacji Narodowej – pierwsze w Europie Ministerstwo Edukacji. Powstało też Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które istnieje do dziś jako Polska Akademia Nauk. Mecenat króla przyjął także formę słynnych obiadów czwartkowych.

Literatura epoki oświecenie

Publicystyka poruszająca tematykę naprawy państwa to pisma króla Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Konarskiego. Żądali oni zniesienia liberum veto, przeprowadzenia reformy skarbu, wojska i administracji (przypomnijmy, że było już po pierwszym rozbiorze Polski). Nie wolno oczywiście zapominać o czasie Sejmu Czteroletniego – wtedy niezwykle popularna była publicystyka proreformatorska, choćby Kuźnicy Kołłątajowskiej, a obrady tego Sejmu zakończyły się uchwaleniem Konstytucji 3 Maja – pierwszej takiej konstytucji w Europie, a drugiej (po amerykańskiej) na świecie.

Ignacy hrabia Krasicki

Wysoka pozycja oświaty i nauki spowodowała, że w literaturze dominował dydaktyzm , a głównymi gatunkami stały się: bajka , satyra  i dramat  utrzymane w stylu klasycznym.

Poruszana tematyka to świat szlachecki i życie wsi polskiej. Mistrzem polskiej satyry był Ignacy Krasicki : „Żona modna”, „Pijaństwo”, „Świat zepsuty”; za duże osiągnięcie w tej dziedzinie uznano również satyrę Adama Naruszewicza: „Chudy literat”. Gatunkiem, którego korzeni również należy szukać w starożytności, a który został „odkurzony” przez naszych XVIII-wiecznych klasyków był poemat heroikomiczny . Najdonioślejszym w naszej literaturze, do dziś czytanym z przyjemnością, przykładem tego gatunku jest „Monachomachia” Ignacego Krasickiego , poemat opisujący życie mnichów – zakłamanych, rozpasanych i egzystujących w sposób zupełnie niezgodny z ich teoretycznymi regułami. „Monachomachia” rozpętała burzę swym pojawieniem się – biskupa Krasickiego chciano zmusić do odwołania zarzutów. Efektem jest „Antymonachomachia” – pozorne „przeprosiny”, a naprawdę – potwierdzenie tego wszystkiego, co zostało opisane we wcześniejszym poemacie. Jeśli chodzi o bajki, pisali je właściwie wszyscy znani poeci epoki: Naruszewicz, Trembecki, Kniaźnin, Niemcewicz .

W poezji Węgierskiego, Arcuty, Czyża można znaleźć opis życia rozwijającej się stolicy. Zaś w publicystyce głównymi postulatami były: zmiana sytuacji chłopa i mieszczanina oraz ocalenie kraju przed upadkiem. W literaturze nastąpiła również nobilitacja bohatera mieszczańskiego.

Oświecenie oznacza początek formowania powieści  w nowoczesnej postaci – przekształcenia romansu  w powieść realistyczną .

Przykłady: „Przygody Robinsona Cruzoe” D. Defoe , „Podróże Guliwera” J. Swifta, a w Polsce: „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” i „Pan Podstoli” I. Krasickiego , „Wojciech Zdarzyński” Krajewskiego. Warto zauważyć, że były to powieści bardziej popularne niż elitarne, a ich bohaterami nie byli herosi, ale zwykli ludzie, którzy dzięki swej wiedzy i rozumowi potrafią wybrnąć z najgorszych opresji.

Następuje wzrost świadomości estetycznej, o czym najlepiej świadczą wydane u nas pierwsze podręczniki teorii literatury, np. „Sztuka rymotwórcza” Dmochowskiego, „O wymowie i poezji” Golańskiego, „O wymowie w prozie albo w wierszu” Karpińskiego , czy „Listy o guście, czyli smaku” Szymanowskiego. Zgłaszano w nich postulaty jasności i czystości języka. Dominacja filozofii w epoce przyczyniła się do powstania nowego gatunku – powiastki filozoficznej , której rozwój zapoczątkował „Kubuś Fatalista i jego Pan” Denisa Diderota , której treścią są zabawne, czasem frywolne rozmowy i dysputy filozoficzne.

Johann Wolfgang Goethe

Wyrazem sensualizmu głoszonego przez J. Locke`a była postawa libertyńska  i pochwała immoralizmu , tak dobrze znana z utworów markiza de Sade , u nas znalazła wyraz w pismach S. Trembeckiego, T.K. Węgierskiego i J. Jasińskiego, domagających się ograniczenia roli religii w życiu społecznym i jednostkowym.

Pod koniec epoki silny był nurt poezji sentymentalnej  lub rokokowej. Sentymentalizm w Polsce to przede wszystkim sielanki  F. Karpińskiego : „Laura i Filon”, „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”. Natomiast w Europie nurt sentymentalny zaowocował dziełami tej miary co: „Cierpienia młodego Wertera” J.W. Goethego  i „Wyznania” czy „Nowa Heloiza” J.J. Rousseau, który w ogóle zapoczątkował ten nurt głosząc postulat powrotu do natury. Tu warto wspomnieć o Puławach – siedzibie Czartoryskich, gdzie powstała polska Arkadia zgodnie z kanonami wyznaczonymi przez literaturę sentymentalną. Styl rokoko  to liryki Franciszka Kniaźnina i twórczość Szymanowskiego. Z kolei konfederacja barska doprowadziła do ożywienia sarmackiego baroku. Widać to zwłaszcza w pamiętniku Jerzego Kitowicza „Opis obyczajów…”.

W sztukach plastycznych dominował klasycyzm , panowała moda na parki krajobrazowe, szukano inspiracji w sztuce doryckiej – uważanej za pierwotną.