Dwudziestolecie międzywojenne

Dwudziestolecie międzywojenne – okres w historii literatury między 1918-1939, czyli między I a II wojną światową – dlatego też stosuje się zamiennie nazwę międzywojnie.

Okres ten (dwudziestolecie międzywojenne) zaowocował rozwojem techniki i nauki. Einstein tworząc swoją teorię względności pokazał, że czas i przestrzeń nie są nienaruszalne, jak się dotąd sądziło. Odkryto także energię promieniotwórczą – zaczynają się eksperymenty z budową bomby atomowej.

Upowszechnienie kina, telefonu, telegrafu, początki motoryzacji, a z drugiej strony – rodzące się dwa wielkie totalitaryzmy: komunizmu (rewolucja w Rosji w 1905 roku) i faszyzmu (który zaowocował dojściem Hitlera do władzy w 1933 roku), to wszystko znalazło odzwierciedlenie w literaturze i sztuce tego okresu.

Dominujące nurty filozoficzne tego okresu (dwudziestolecie międzywojenne) to: behawioryzm , psychoanaliza stworzona przez Freuda , egzystencjalizm  i katastrofizm  wynikający z poczucia upadku cywilizacji (dwudziestolecie międzywojenne). W końcu I wojna zmieniła zdecydowanie oblicze Europy, w wyniku Traktatu Wersalskiego powstało wiele nowych państw narodowych, (w niektórych jak np. na Ukrainie rodzi się ruch niepodległościowy), Rosja zmienia się w Związek Radziecki. Wzrasta rola i potęga Stanów Zjednoczonych.

Tak gwałtowne zmiany zaowocowały bujnym rozwojem awangardy, która chciała kształtować nowe gusta i postawy w sztuce, co zaowocowało powstaniem nowych, często sobie przeciwstawnych, kierunków. We Francji rodzi się awangarda poetycka zapoczątkowana przez G. Apollinaire`a – wiersz prekursorski „Prześliczna rudowłosa”, gdzie podjęty zostaje dialog z tradycją, bo podmiot poetycki uważa że po przeżyciach wojennych świat nie jest już taki sam i dlatego potrzeba mu zarówno nowych środków wyrazu (zmiana języka), jak i nowych tematów. Twórczość Apollinaire`a zapowiada nowe prądy w sztuce: kubizm, dadaizm, fowizm, surrealizm . Jednocześnie rozwija się neoklasycyzm . Jego czołowym przedstawicielem był P. Valéry, który często w swej twórczości nawiązywał do formy sonetu. Jego poezja miała wpływ na lirykę  Iwaszkiewicza . Ciekawym neoklasycystą był laureat nagrody Nobla, Anglik T.S. Eliot, który zasłynął poematem „Jałowa ziemia”. Utwór ten to wyraz wyobcowania poety, próbującego ocalić ziemię od zagłady. Wszystko to zostało ujęte w formie symbolicznej wędrówki (nawiązanie do Dantego ). W Rosji do klasycystów zaliczamy Achmatową i Mandelsztama, nazywanych akmeistami. Wyróżniała ich kunsztowność, subtelność i kameralność wyrazu. Mandelsztam często w swych utworach nawiązuje do wydarzeń biblijnych – za brak pokory został zesłany i życie w łagrach porównuje do męki Chrystusa.

Julian Tuwim

Polskich awangardzistów podzielmy na grupy poetyckie.
W 1920 r. powstaje w Warszawie miesięcznik „Skamander” – trybuna grupy młodych poetów tzw. Skamandrytów. Wyrosła ona z radosnego upojenia niepodległością, odrzucała koturnowość poezji modernistycznej, propagując w zamian powrót do klasycznej formy. Tematyka to, zgodnie z duchem czasu, powszechne sprawy i uczucia szarego człowieka. Z tego też powodu pojawiają się w wierszach kolokwializmy i potoczny język. Twórczość Skamandrytów jednak jest wewnętrznie zróżnicowana, np. spontaniczny żywioł u Tuwima  („Sokrates tańczący”), młodzieńczy optymizm Wierzyńskiego („Wiosna i wino”), parnasizm  Słonimskiego czy romantyczny patos Lechonia („Karmazynowy poemat”), chociaż wszyscy twórcy starali się realizować ten sam program poetycki (programową bezprogramowość). O popularności i sile oddziaływania tej grupy najlepiej świadczy fakt, że pod ich wpływem tworzyli tacy twórcy, jak Iwaszkiewicz  czy Pawlikowska-Jasnorzewska , która jako pierwsza stworzyła model liryki  kobiecej i aforycznej  liryki miłosnej.

W Krakowie działali twórcy propagujący futuryzm   (nurt w epoce – dwudziestolecie międzywojenne); buntując się przeciw zastanym normom, próbowali stworzyć nowy język wyrazu. Jego głównymi twórcami byli: A. Czyżewski, B. Jasieński, S. Młodożeniec, A. Stern, A. Wat. Ruch ten zrodził się we Włoszech, a jego głównym teoretykiem był Marinetti. Futuryści głosili apoteozę nowoczesności, fascynację techniką, dynamizmem i życiem wielkomiejskim. Nawiązywali do nietzscheanizmu , gloryfikując siłę, walkę, burzycielstwo. We Włoszech futuryści zbliżyli się do faszyzmu, zaś w Rosji weszli w bliskie związki z komunizmem (bunt przeciw burżuazji). Rosyjski futuryzm  wyróżnia się estetyzmem  i symbolizmem  na który nakładała się apoteoza rewolucji (np. „Łaźnia” Majakowskiego).

Z urzeczenia nowoczesną cywilizacją i urbanizmem wyrósł także program Awangardy Krakowskiej. Była to grupa poetycka, której głównym teoretykiem był T. Peiper (tom „Tędy”). Optymistyczny program poetycki Peipera oparty był na wierze w rozwój cywilizacji, stąd jego 3xM: „Miasto, Masa, Maszyna” – wszystkie trzy – fascynujące świadectwa dynamicznego postępu. Wiersz miał stanowić celową konstrukcję intelektualną, a nie tylko wynik natchnienia. Przyboś, najwybitniejszy poeta z kręgu Awangardy Krakowskiej stworzył system reguł składniowych i tzw. nową (niezwykle obrazową, pomysłową i dynamiczną) metaforę. Do grupy Peipera należeli także Brzękowski i Kurek. Organem Awangardy Krakowskiej była „Zwrotnica” wydawana w latach 1922-1923 i 1926-1927. Zupełnie przeciwstawny program miała poznańska grupa „Czartak” założona w 1922 roku E. Zegadłowicza. Głosiła ona postulaty powrotu do natury, kultury ludowej i regionalizmu. W Poznaniu działała również grupa „Zdrój”, której programem był ekspresjonizm  (Brecht , Mann , Rilke, a w Czechach – Kafka ), rodem z Berlina. Postulat swobodnego opisu stanów świadomości, wizji, snów, dzięki czemu dociera się do prawd absolutnych, to główne założenie tego nurtu, którego przedstawicielami byli: Wittlin, bracia Hulewiczowie, Kosidowski.

Nie można też pominąć grupy „Żagary”, w której debiutował Miłosz . Powstała ona w Wilnie i tworzyli ją młodzi lewicujący studenci. Wczesna twórczość Miłosza naznaczona była katastrofizmem  i apokaliptyczną wizją świata – zbiory „Poemat o czasie zastygłym” i estetyzujące  „Trzy zimy”.

Proza lat 20. (dwudziestolecie międzywojenne) podejmowała głównie tematykę wojny i odzyskania niepodległości, ale także zagadnienia psychologiczne i społeczne. Do tego nurtu zaliczamy: „Romans Teresy Hennert” Nałkowskiej , „Pokolenie Marka Świdy” Struga, a przede wszystkim rozrachunkowe „Przedwiośnie” Żeromskiego , gdzie po raz pierwszy podjęto dyskusję na temat rewolucji. Problem walki o władzę widać dobrze w „Generale Barczu” Kadena-Bandrowskiego. Pojawia się też proza faktu, zapis przeżyć wojennych – „Na zachodzie bez zmian” Remarque’a, który ukazywał losy ludzkie na tle wielkich wydarzeń historycznych: I i II wojny światowej, narodzin faszyzmu. Podobną tematykę podejmują reportaże i powieści wojenne Hemingwaya : „Pożegnanie z bronią”, „Słońce też wschodzi”. Ten behawiorysta był piewcą hedonizmu i miłości, dlatego jego twórczość jest często przesiąknięta opisamim doznań zmysłowych. W tym samym nurcie można umieścić H. Millera „Zwrotnik Raka”.

Z zachwytu i jednoczesnego niepokoju nad rozwojem cywilizacji zrodziły się „lotnicze” powieści moralisty Saint-Exupéry`ego „Ziemia, planeta ludzi”, „Nocny lot”.

Osobny nurt epoki (dwudziestolecie międzywojenne) stanowiła literatura odwołująca się do tradycji ziemiańskiej – modne wówczas stały się sagi rodzinne, jak np. „Dewajtis” Rodziewiczówny, „Saga rodu Forsytów” Galsworthy`ego, „Wielki Gatsby” Fitzgeralda czy powieści Steinbecka (np. „Myszy i ludzie”), który w realistyczne opowieści wplatał odwołania do Biblii.

W dramaturgii tego okresu (dwudziestolecie międzywojenne) zaś dominowały utwory kontynuatorów Młodej Polski i ekspresjonistów: komedie Perzyńskiego, Grzymały-Siedleckiego, Kiedrzyńskiego. Poza tym rozwijała się twórczość Witkacego, który był prekursorem teatru groteskowo-absurdalnego, dramatu awangardowego, np. „Szewcy”. Podobnie awangardowe pomysły miał też Brecht  – z tym, że jego teatr wyrastał z ducha proletariackiego. Nie wolno zapominać, że jest to okres formowania się tzw. II reformy teatru – na różne sposoby twórcy starali się wrócić do „źródeł” i doprowadzić widza do stanu katharsis  – podobnie, jak w antyku. Stąd teoria czystej formy Witkacego, a także warszawska „Reduta” Osterwy.

Maria Dąbrowska

Schyłek lat 20. to zmierzch ekspresjonizmu , a także silnie rozwijający się nurt rewolucyjny, czego konsekwencją jest dążenie do uspołecznienia literatury. Do rewolucyjnego nurtu można zaliczyć czasopismo „Dźwignia” oraz „Kwadrygę” lansującą hasło sztuki uspołecznionej, z którą był związany Gałczyński, Sebyła, Słobodnik. Tu też (dwudziestolecie międzywojenne) mieści się twórczość Broniewskiego, np. „Troska o pieśń”. Powieści „rewolucyjne” pisała Wanda Wasilewska. W latach 30. modny staje się psychologizm, powieść analizy psychicznej .

A. Gide („Lochy Watykanu”, „Dziennik”, „Fałszerze”) zapoczątkował nurt powieści psychologicznej. Postulował szczerą narrację i ujawnianie instynktów przy jednoczesnym odrzuceniu religii, moralności i obyczajowości, jako krępującej człowieka co jest niewątpliwym nawiązaniem do myśli Freuda . Z tego samego nurtu wywodzi się także wspomnieniowa podróż w głąb psychiki: „W poszukiwaniu straconego czasu” Prousta  i zapis strumienia świadomości, czyli „Ulisses” Joyce`a, a u nas – „Zazdrość i medycyna” Choromańskiego, „Cudzoziemka” Kuncewiczowej czy „Granica” Nałkowskiej . W dramacie  zaś – „Dom kobiet” Nałkowskiej. Z drugiej strony mamy nurt groteski i wyśmiewania stereotypów, reprezentowany przez „Ferdydurke” Gombrowicza  i twórczość Gałczyńskiego. Można tu także zaliczyć „Mistrza i Małgorzatę” Bułhakowa. To powieść pełna symbolizmu , groteski i zaskakujących zabiegów formalnych – np. zestawianie rzeczywistości Moskwy lat 30. z wydarzeniami biblijnymi.

Największym osiągnięciem prozy realistycznej tego czasu (dwudziestolecie międzywojenne) są „Noce i dnie” Dąbrowskiej. Popularne były także serie pamiętnikarskie i reporterskie drukowane w odcinkach. Mistrzem reportażu stał się M. Wańkowicz, np. „Opierzona rewolucja”. Rozwija się także literatura popularna i pisana dla kobiet – „Kariera Nikodema Dyzmy” Dołęgi-Mostowicza, twórczość Magdaleny Samozwaniec, Rodziewiczówny, „Trędowata” Mniszkówny. Warta wspomnienia jest także twórczość dla dzieci: K. Makuszyńskiego np. „Awantura o Basię”, baśnie Szelburg-Zarembiny i wiersze Tuwima .