Starożytność

Sztuka, kultura i literatura starożytnej Grecji i Rzymu (Starożytność)

To właśnie Grekom zawdzięczamy klasycyzm  – wzorzec, który właściwie obowiązuje do dziś. Każda następna epoka musiała odnieść się do klasycyzmu – bądź go propagując, bądź odrzucając. Klasycyzm  to kanon piękna, harmonijność, zachowanie proporcji. Tą nazwą określa się także odwołania do kultury starożytnej (starożytność).

Kultura grecka związana była głównie z Atenami. To właśnie tam powstała filozofia. Pierwszym myślicielem, któremu nie wystarczało mityczne wyjaśnienie powstania świata, był Tales. Uznał on, że początkiem wszelkiego istnienia jest woda.

Partenon w Atenach

Przełom V i IV w. p.n.e. to rozkwit kultury ateńskiej: architektury i rzeźby. Za doskonały przykład klasycznej budowli uznaje się Partenon, świątynię na Akropolu. Warto też pamiętać, że to w Atenach powstał ustrój zwany demokracją (dosłownie władza ludu).

Za początek literatury śródziemnomorskiej uznaje się mity greckie – najpierw przekazywane ustnie, a właściwie śpiewane przez wędrownych „opowiadaczy”. Mit  to opowieść „porządkująca”. W sfabularyzowany sposób wyjaśnia porządek rzeczy, zjawiska przyrody, wydarzenia historyczne, których siłami sprawczymi są bogowie. I tak np. przemienność pór roku została wyjaśniona w opowieści o Demeter i Korze. Nie wolno zapominać, że mity miały podłoże religijne – każdemu bóstwu, które odpowiadało za jakąś dziedzinę życia lub przyrody, należała się cześć i szacunek.

Pismo pojawiło dopiero na przełomie IX i VIII w. p.n.e., kiedy to Grecy przejęli za pośrednictwem Fenicjan (wraz z pieniędzmi) pismo semickie. To wyjaśnia także, dlaczego alfabet grecki różni się od znanego nam łacińskiego. Warto tu przy okazji zaznaczyć, że alfabet łaciński został stworzony przez Rzymian.

Starożytną literaturę grecką (starożytność) dzielimy na okresy, według dominującego w danym czasie gatunku: IX/VIII w. p.n.e. to czas epiki  (Homer ), VII/VI w. p.n.e. to okres liryki  (Safona , Anakreont, Symonides), V wiek p.n.e. to wiek dramatu  (Ajschylos, Sofokles , Eurypides), wieki III i II p.n.e. to lata epigramatu  (Kallimach, Teokryt ).

Epika 

Eposy  „Iliada” i „Odyseja” Homera . Tematem „Iliady” jest jeden z epizodów wojny o Troję, kiedy to Achilles wpada w gniew. Trochę późniejsza „Odyseja” to fantastyczno-przygodowa opowieść o 10-letnim powrocie Odysa z wojny trojańskiej do Itaki. W obu utworach można dostrzec, iż wcześniej były one przekazywane ustnie, o czym świadczą chociażby stałe epitety, np. gromowładny Zeus, powtarzające się jako sygnał początku i końca kwestii, czy używanie gotowych formuł dla typowych wydarzeń. Charakterystyczne dla stylu Homera  były także rozbudowane porównania, które zwalniały tempo akcji, ale za to nadawały jej podniosły nastrój. Nazywa się je porównaniami homeryckimi.

Epos (epopeja)  był głównym gatunkiem dla Greków, który później przekształcił się w powieść. To rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje bohatera (mitycznego bądź historycznego) na tle ważnych, przełomowych wydarzeń z przeszłości. Narrator eposu był wszechwiedzący, ale obiektywny, bo opowiadaną przez siebie opowieść traktował z epickim dystansem. „Obowiązywał” styl podniosły i stosowanie drobiazgowych opisów zdarzeń, osób, przedmiotów.

Nawiązania do Homera znajdziemy już w renesansie (średniowiecze wyżej ceniło „Eneidę” Wergiliusza  i kulturę Rzymu), np. w „Odprawie posłów greckich” Kochanowskiego .

Liryka 

Głównym tematem liryki w epoce starożytność była miłość. Warto szczególnie zwrócić uwagę na liryki Anakreonta, który stworzył gatunek zwany anakreontykiem  – krótki utwór o żartobliwej treści, ośmiozgłoskowy. Tą formą (ośmiozgłoskowcem) posługiwał się Kochanowski  (w „Pieśniach”) i J.A. Morsztyn.

Safona  w swych lirykach o miłości i przyrodzie posługiwała się kunsztowną formą, dziś, od jej imienia, zwaną strofą saficką – czyli czterowersową, z czego trzy wersy to jedenastozgłoskowce, a czwarty jest pięciozgłoskowy i stanowi puentę zwrotki.

Z kolei Symonides wprowadził do literatury epigramat  – krótki, celny, nierzadko dowcipny utwór, wyrażający jakąś myśl filozoficzną, spostrzeżenie zakończone trafną puentą.

Przykładem odmiennego typu poezji są elegie Tyrtajosa wzywające do walki za ojczyznę i poświęcenia dla niej. Tak więc dziś poezja tyrtejska  to synonim liryki patriotycznej.

Dramat 

Ruiny teatru w Atenach, Grecja

Wywodzi się z obrzędów religijnych. Potrzeba przeniesienia ich na scenę wynikała z chęci uświetnienia igrzysk. Podobnie jak w mitach, w świecie tragedii greckiej losem świata i człowieka rządzi fatum – przeznaczenie. Bohaterowie to, tak jak np. Antygona, ludzie stający przed wyborem, czy postąpić zgodnie ze swoimi możliwościami i przekonaniami, czy poddać się sile wyższej (konflikt tragiczny). Niezależnie jednak od dokonanego wyboru, i tak ich los kończy się tragicznie, wypełniając swe przeznaczenie. Podstawową funkcją tragedii greckiej była katharsis  – oczyszczenie. Termin przypisuje się Sofoklesowi . Wierzył on, że widz obserwując tragiczny koniec dramatu, utożsamia się z bohaterem i doznaje wstrząsu, który oczyszcza jego psychikę. Dziś znamy tragedie Ajschylosa: „Persowie”, „Błagalnice”, Eurypidesa: „Trojanki”, „Hipolit”, jednak najbardziej znany był Sofokles . „Antygona”, „Król Edyp”, „Elektra” to wzory dramatu greckiego grane do dziś na scenach.

Starożytny Rzym

Ruiny świątyni Saturna w Rzymie

Jeśli ośrodkiem kultury greckiej były Ateny, to Rzym stał się ośrodkiem kultury łacińskiej. Pojawia się ona później, bo dopiero ok. III/II w. p.n.e. Rzymianie przejęli większość bóstw z greckiego panteonu i dlatego większość mitów jest wspólna, zmianie uległy tylko nazwy bóstw. Zachowano także zamiłowanie do klasycyzmu , dodając jedynie surowym budowlom więcej dekoracji i przepychu, np. modne stało się umieszczanie we wnętrzach mozaik, rzeźb, złotych sztukaterii.

Filozofom rzymskim zawdzięczamy też powstanie zasad etyki , logiki  i retoryki . Ale w odróżnieniu od sztuki hellenistycznej literatura rzymska zaczęła się od liryki Liwiusza Andronikusa, choć dopiero poezje Horacego  i Owidiusza  zasługują na większą uwagę. Horacy  już przez sobie współczesnych był uznawany za największego poetę lirycznego. Jego carmina w odróżnieniu od pieśni greckich nie wywodziły się z utworów śpiewanych, ale były już utworami wyłącznie pisanymi (widać różnice w budowie). Tak powstał nowy samodzielny gatunek literacki – oda . Horacy w swoich utworach był piewcą stoicyzmu . Dlatego też był bardzo popularny wśród naszych twórców XVI wieku, którzy chętnie do jego pełnych wewnętrznej harmonii utworów nawiązywali.

Wergiliusz  znany jest nam dzisiaj jako twórca takich dzieł, jak „Bukoliki” – sielanka z życia pasterzy, „Georgiki” – poemat o rolnictwie i, najsłynniejsza, „Eneida” – poemat wzorowany na „Odysei” Homera  (szczególnie w budowie), opiewający męstwo protoplastów Rzymian, którzy byli – jak wierzono – potomkami Trojan. „Eneida” bardzo szybko stała się znana, a o jej popularności w późniejszych epokach, np. średniowieczu, świadczy fakt umieszczenia jej jako pierwszej świeckiej książki na liście lektur szkolnych. Przypomnijmy też, że Dante  w „Boskiej komedii” na swojego przewodnika po zaświatach wybrał właśnie Wergiliusza .

Warto wymienić jeszcze Owidiusza , który w swych poetyckich elegiach, „Metamorfozach” i „Sztuce kochania” doprowadził do doskonałości łacinę. Rzymianie uprawiali także pamiętnikarstwo i kronikarstwo: pamiętniki Juliusza Cezara, „Dzieje” Tacyta, „Dzieje Rzymu” Liwiusza. Zaczynają też powstawać utwory religijne, chrześcijańskie: Tertanalina, św. Ambroży, Prudencjusz.

Biblia

Tora, Jerozolima

Omówienie kultury antycznej nie byłoby pełne bez choćby krótkiego nawiązania do Biblii (Starego i Nowego Testamentu) – najsłynniejszej i najbardziej znanej księgi świata. Powstawała ona przez wiele wieków – Stary Testament od ok. 1400 roku p.n.e. do 100 r. p.n.e., zaś Nowy Testament – przez pierwszy wiek naszej ery. Najstarsze zapisane teksty pochodzą z XIII w. p.n.e. Najprawdopodobniej jednak pierwotnie istniała opowieść ustna o historii Izraelitów i ich przodków: Abrahama, Izaaka, Jakuba. Biblia nie jest dziełem jednolitym – pisana była w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Miała także wielu autorów, często anonimowych. I jest wielogatunkowa. To właśnie przekazowi biblijnemu zawdzięczamy takie gatunki, jak: poemat epicki  (Księga Rodzaju), dialog  i monolog filozoficzny  (Księga Hioba), pieśń miłosna  (Pieśń nad Pieśniami), psalm  (Księga Psalmów, której autorstwo przypisuje się Dawidowi), przypowieść  (np. o pannach mądrych i głupich), kazanie  (Księga Izajasza), list , np. List św. Pawła do Koryntian, Apokalipsa (św. Jana), tren  (Księga Lamentacji).

Najstarsze tłumaczenie (ok. III-II w. p.n.e., starożytność) Starego Testamentu to Septuaginta  – przekład na grecki sporządzony w Aleksandrii dla zamieszkałych tam Żydów. Całą Biblię na łacinę przełożył już w IV w. n.e. (starożytność) św. Hieronim; jego przekład nazwano Wulgatą i przez wiele wieków to właśnie ona była podstawą tłumaczeń Biblii na języki narodowe. Pierwszy polski przekład to „Biblia królowej Zofii” z XV wieku, a najważniejszy – Jakuba Wujka z 1599 roku, którego źródłem była Wulgata. Dopiero w czasach nam współczesnych przekład Wujka zastąpiono Biblią Tysiąclecia (1965 r.), tłumaczoną z języków oryginalnych.