Poeta-artysta, poeta-nauczyciel, poeta-wieszcz. Różne koncepcje roli twórcy w literaturze polskiej.
Aby mówić o artyście, warto na początku omówić zagadnienie,
którym artysta się zajmuje, a mianowicie pojęcie poezji.
Władysław Broniewski
pisał:
„Nie wiem co to poezja, jest w niej coś z laski Mojżesza.
Strumień dobędzie ze skały, umie zabijać i wskrzeszać”.
Jest więc poezja wszechmocna. Wyraża uczucia pozytywne jak i negatywne. Czyni
cuda, zmienia, uszlachetnia, utrwala ludzi i zdarzenia. Potrafi nagradzać dobro
i karać zło. Dodaje ducha, koi ból i pomaga go wyrazić. Może być wszystkim w życiu
człowieka…
W wierszu „Ars poetica” Leopold Staff również pisał o tym, czym jest
poezja. Jego zdaniem powinna być prosta, zrozumiała, adresowana do wszystkich
ludzi. Ma ujmować wszystkie chwile życia ludzkiego, dotykać uczuć człowieka, zachowań,
zanim przeminą i odejdą w niepamięć. W utworze „Poeta” stwierdza Staff,
że poezja winna być dla ludzi pociechą w nieszczęściu i sumieniem w chwilach beztroski.
Ale i przed Staffem poeci pisali o poezji. Uczynił to również Adam Mickiewicz
w „Konradzie Wallenrodzie” pisząc, iż poezja to skarbnica pamiątek narodowych;
pomost pomiędzy przeszłością a teraźniejszością; pojednanie wszystkich pokoleń;
przekazywanie pamięci o wielkich czynach, uczuciach i myślach; siła i duch narodu;
napęd do walki w czasie niewoli. Jest to wielorakie traktowanie poezji. Podobnie
jak u twórcy młodopolskiego Stanisława Przybyszewskiego w manifeście „Confiteor”,
który pisał: „Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem samym w sobie, jest
absolutem, bo jest odbiciem absolutu – duszy”.
To tyle o poezji, a jak wygląda obraz poety? Otóż zdaniem cytowanego wcześniej
Przybyszewskiego, poeta powinien tworzyć dla samej twórczości. Poeta jest bowiem
kapłanem swej twórczości, a to, co tworzy, jest aktem boskim. Jest więc poeta
prorokiem.
W tej konwencji o poecie pisze również inny młodopolanin, a mianowicie Kazimierz
Przerwa – Tetmajer w wierszu „Evviva l’arte”. „Niech żyje sztuka”,
w której artysta jest „orłem”. Taki twórca nigdy nie wyrzeknie się sławy,
ma bowiem poczucie swojej wartości, swojej misji. Ma siłę stwarzania i niszczenia
i można nazwać go destruktorem.
Twórca epoki następnej Dwudziestolecia międzywojennego Julian Tuwim w „Prośbie
o piosenkę” wyraził przekonanie i pragnienie, by poeta był prorokiem, który
dotyka w swej twórczości wszelkiego zła i je piętnuje.
Trochę inaczej traktowano rolę poety w okresie oświecenia, a później pozytywizmu.
Zgodnie z hasłem pracy u podstaw, poeta miał być nikim innym, jak nauczycielem,
tak jak Krasicki w swoich bajkach. Poeta miał pracować w służbie ludu, miał pomagać
uciśnionym, poruszać tematy i sprawy ludzi prostych, a przez to nieść oświatę.
W romantyzmie rola poety nie miała zadania edukacyjnego. Poeta był bowiem wieszczem,
a przez to wizjonerem. Władał krainą wyobraźni, miał nieograniczone możliwości,
tworzył dzieła genialne i sam był jednostką wybitną. Wynoszono go na piedestały,
uwielbiano, otaczano szacunkiem i czcią, prawie na równi z Bogiem. Bo poeta wieszcz
przyrównywał się do Boga, jak czyni to Konrad w III części „Dziadów”
Mickiewicza w słynnej „Wielkiej improwizacji”. Poeta romantyczny kierował
uczuciami i myślami ludzi, za co często był błogosławiony. Tak jak pisał o tym
w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunt Krasiński. Błogosławiony poeta to ten,
który: „Nie oddziela się od poezji przepaścią słowa”, którego całe życie
jest poezją, który w życiu realizuje opisywane przez siebie ideały, który kocha
ludzi. Nie można jednak zapominać, że poeta doby romantyzmu mógł być jednostką
bardzo nieszczęśliwą. To również podkreśla Krasiński – jeżeli poeta będzie za
wszelką cenę pragnął tylko zamknąć poezję w doskonałości słowa, to zdeformuje
ją i nie uzyska szczęścia.
Przedstawione konwencje różnego ujęcia znaczenia poezji i poetów, są celowo wybiórcze,
za to najbardziej charakterystyczne dla różnych epok literackich. Choćby na tym
przykładzie pokazana została różnica, jaka między nimi istnieje.
[BK]