Program aktywizmu i heroizmu etycznego.

 

„Kowal”

Poeta mówi w wierszu o konieczności „wykuwania” własnego serca, kształtowania
własnej osobowości. Postulatowi kształtowania siebie i wierze w ogrom drogocennych,
ale nie skrystalizowanych, nie ukształtowanych możliwości tkwiących w człowieku
(dwie pierwsze strofy sonetu – a.d. „bezkształtna masa kruszców drogocennych”)
towarzyszy także świadomość innej „złej możliwości, przeciwko której sformułowany
jest program utworu. W ostatniej strofie (w sonecie przeznaczonej na formułowanie
refleksji) podmiot liryczny wypowiada słowa do własnego serca:

„Bo lepiej giń (…)
Nieżbyś żyć miało własną słabością przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte”.

Słabość i niemoc są ewentualnością – perspektywą, przed którą podmiot liryczny
nas przestrzega i której kategorycznie, pod groźbą zniszczenia, zakazuje własnemu
sercu bohater utworu:

„Lecz gdy ulegniesz (…)
Gdy pękniesz przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!”

Perspektywa słabości jest więc realna, skoro tak mocno przeciwstawia się jej
bohater utworu.
W pierwszej strofie „Kowala” jest mowa o „otchłani” i „głębi nieodgadłej” wnętrza.
Pisarz zdaje sobie sprawę z istotności i ważności tych głębin w życiu „nieświadomego”
człowieka. Ważne jest określenie owych głębin, w nich mieszczą się ogromne złoża
„kruszców drogocennych”.
Dostrzegamy, że ważne miejsce w pierwszej frazie wiersza zajmuje pojęcie bezkształtności.
Ta bezkształtność ludzkiego wnętrza to jego nieuformowanie – jest dla Staffa,
takim samym wyzwaniem, jak słabość i niemoc. Jest stanem do przezwyciężenia.
Dlatego dostrzegamy także nakaz trudu i pracy jako jedynego wyjścia do „wykucia”
własnego serca, tak, aby było ono: „hartowane, mężne (…) dumne, silne”.
Utwór nie prezentuje spraw załatwionych i dokonanych. Bohater przedstawiony
jest w działaniu: „wyrzuca” i „ciska” owe ogromne a bezkształtne masy kruszców,
„wali” w nie, aby je w określony sposób ukształtować. Operuje formami czasownikowymi,
akcentującymi ów skierowany na samego siebie nakaz: „wykonać mi trzeba”, „muszę”.
Świat widzi „jako zadanie”, które stawia przed sobą człowiek, świat, który ten
człowiek stworzy, w starciu z własną „naturą”.
Utwór zbudowany jest na zasadzie antynomii i przeciwstawieniaa dwu możliwości:
siły, męstwa, hartu proponowanych w pierwszej części utworu i niemocy oraz słabości
przeciwstawionych im w części drugiej. Przy czym te ostatnie określenia opatrzone
są zdecydowanie ujemnymi znakami wartości: słabość niesie ze sobą przekleństwo,
niemoc – chorobę, skażenie, pęknięcie.
Bohater Staffa (na podstawie „Kowala”) jest człowiekiem silnym i twardym. Poeta
na różnorakie sposoby akcentuje jego siłę i wielkość. Wyrzuca on i ciska bez
trudu „jak wulkan” owe masy kruszców, wali w nie „grzmotem młota”, pięść jego
rozdaje „cyklopowe razy”. Wszystkie te określenia, zestawiające bohatera z żywiołami
natury (wulkan) i jednocześnie z mitologicznymi bogami i olbrzymami (tenże wulkan
oraz cyklopi, którzy wulkanowi – Hefajstosowi pomagali kuć pioruny dla Zeusa)
wskazują, że jest to istota o olbrzymich, nadludzkich możliwościach. Wyobrażeniom
raju chrześcijańskiego przeciwstawiono szczęście walki. Jednak utwór nie podaje
celów tej walki. Są one zaznaczone pod hasłem „przyszłości”

„Po cóż inaczej śnię i snem pierś poję.
Jeśli nie, aby wcielać, co sen przędzie?”

Człowiek marzy („Śni”), aby marzenia, „Sny” wcielać w życie, aby o nie walczyć.

„Portret” – los człowieka

Tematem utworu jest człowiek. Zostaje on przedstawiony w języku obrazów odwołujących
się do świata wyobrażeń kulturowych. Przede wszystkim do świata rzeźby, ale
zarazem, poprzez przywołanie wyrażonych w rzeźbie symboli – do świata refleksji
filozoficzno-religijnej. I to refleksji idącej przez wieki ludzkiej kultury.
Przez wyobrażenia rzeźby różnych twórców i czasów, zestawione zostają całe epoki
ludzkiej kultury, bowiem postać, o której mowa w utworze „kuto” przez wieki,
była bowiem tak złożona, tak skomplikowana, że:

„Żaden mistrz nie mógł w jednym głazie oddać jego podobieństwa,
Więc podawali sobie jego postać
Z ręki do ręki,
Jak lampodefony pochodnię”.

Utwór, operując ogromnymi skrótami, zestawia wyobrażenia różnych epok historycznych
na temat bohatera, którego portret pragnie poeta przekazać. Oglądamy więc kolejno
jakby studia portretowe tego samego modela, zrobione przez różnych rzeźbiarzy
w odrębnych okresach historii kultury. Kolejno przywołane zostaje studium antyczne,
średniowieczne, nowożytne.
Cechy kolejno odkrywanych cech modeli:

1 Studium pierwsze:

„Przedstawił go mistrz antyczny
W silnym, nagim atlecie,
który w nachylonej postawie
Ma cisnąć w przyszłość dyskiem”.

Nie ma wątpliwości, że mowa tu o „Dyskobolu” Myrona (rzeźba grecka okresu klasycznego
V w. p.n.e.). Dyskobol przywołany jest tutaj jako klasyczne dzieło rzeźby greckiej
(i kultury greckiej). Występuje on w utworze jako znak wywoławczy epoki, która
ceniła harmonię ludzkiego ciała, epoki, która w przekonaniu epok późniejszych
stworzyła ideał człowieka harmonijnego, pięknego, ceniącego piękno, młodość,
własne sprawne ciało i radującego się zwycięstwem nad samym sobą.

2 Studium drugie:

„Wyrzeźbił go potem Donatello
Rycerza z Or san Michele
Gdzie nie nagi, lecz zbroją okryty,
Opiera się na tarczy
Przekreślonej krzyżem”.

Tu mamy portret rycerza chrześcijańskiego, wspartego na tarczy „przekreślonej
krzyżem”, jakim go stworzyły wieki średnie, choć wyrzeźbił artysta z przełomu
epok. Studium odwołuje się do rzeźby rycerza florenckiego kościoła Or San Michele.
A rycerz Donatella to św. Jerzy – postać ze średniowiecznej legendy, rycerz
męczennik, który wg tejże legendy zginął bohatersko w IV wieku za wiarę w Chrystusa.
Cechy wydobyte przez Staffa umiejscawiają rycerza średniowiecznego, tak jak
i fachowa ikonologia, na tle wieków średnich. Przeciwstawiając go prezentowanej
poprzednio rzeźbie antycznej, przywołując średniowieczne wyobrażenie św. Jerzego,
poeta pisze: Bohater wyznaje, że poddając się marzeniu czy, jak powiada metaforycznie
„wichurom skrzydeł”, zrzuca „powrozy” i staje się „bajecznym ptakiem dalekich
lotów”. Uzyskuje poczucie wolności, nieskrępowania. Poeta przeciwstawia „ziemskiej”
skończoności nieskończoność, którą można osiągnąć jedynie w marzeniu.
Podróż wśród niebezpieczeństw, wśród „piękna grozy” daje bohaterowi poczucie
piękna świata i radości istnienia, przynosi pochwałę życia, przygody – podróży.
Wraz z motywem podróży i obrazami niezwykłych przygód wprowadza Staff bohatera-wędrowca,
który jest częstą figurą jego poezji. Jest to podróżnik spragniony niezwykłości,
przygody, „szaleństwa”. Wędruje on po terenach egzotycznych mórz. Ta zmienność,
różnorodność i niespodzianka – to piękno świata. Szczęście bohater odnajduje
w samej „wędrówce życia”.
W utworze obserwujemy ciągłe podkreślenie lęku przed wcieleniem marzenia w życie:

„Wyśnionych naszych własnych światów czystość
Wąż wcieleń chwycić chce w swoje pierścienie!
Chce nam je unieść aż gdzieś – w rzeczywistość!
Pędź, serce, bo me sny ściga spełnienie!”

Bohater modernistyczny dba o to, aby swoje „sny-marzenia” uchronić przed „wężem
wcieleń”. Jest to zachowanie przeciwne do bohatera romantycznego. Spełnienie
marzeń oznaczałoby kres owych wspaniałych przygód: istnienie marzenia jest ich
gwarantem. Marzenie „zdobi”, upiększa życie, dlatego jego realizacja wydaje
się naszemu bohaterowi klęską. Szczęście jest w drodze – powiada poeta. Marzenie
– choć samo „bezkorzystne”, „czyste” i dalekie od życia, jest jednak potrzebne
– przydaje życiu radości i piękna.

„Wysokie drzewa” – o więzi człowieka z przyrodą

Poeta wybiera tu temat pięknej natury jako przedmiot poetyckiej inspiracji.
Dostrzegamy tu język zwyczajny, który poprzeplatany jest zwrotami uroczystymi,
nadzwyczajnymi: zamiast „gałęzi drzew” – mamy „konary”.
Staff ukazuje nam w utworze prawdziwego mistrza – naturę. Wysokie drzewa są
przecież „w brązie zachodu kute wieczornym promieniem”, są w swoim niezwykłym
pięknie dziełem natury. Natura została tu przywołana zarówno jako przejaw najwyższego
piękna, ale zarazem jako jego twórczyni – jako natura tworząca, a nie stworzona.
Piękno wysokich drzew zyskuje walor rzeźbiarski i malarski. Słowa „brąz”, „kute”
wskazują na tę plastyczność. Kolejna metafora, mówiąca o odbiciu konarów w wodzie,
to również wizja malarskiej interpretacji. Zwyczajny widok drzew nad wodą zmienia
się i uniezwykla w metaforyce w swoiste sanktuarium natury. Dzięki zastosowaniu
synestezji, mamy nie tylko widzieć, ale także czuć i słyszeć przedstawiony obraz.
Koloryt wody zostaje w metaforze zestawiony z zapachami i wrażeniami akustycznymi:

„Zapach wody zielony w cieniu, złoty w słońcu
W bezwietrzu sennym ledwo miesza się, kołysze”

Z kolei cisza, a więc doznanie słuchowe opisywanej przedzmierzchowej pory, przez
zestawienie metaforyczne przełożona zostaje na doznania wzrokowe (koloryt, ruch):

„Gdy z łąk koniki polne w sierpniowym gorącu
Tysiącem srebrnych nożyc szybko strzygą ciszę”.

Wraz z nadchodzącą nocą niknie malarska uroda świata. Milkną także głosy natury.
W utworze pojawia się fraza, mówiąca o innych doznaniach – pozazmysłowych:

„Z wolna wszystko umilka, zapada w krąg głusza
I zmierzch ciemnością smukłe korony odziewa,
z których widmami rośnie wyzwolona dusza…
O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa!”

Barwna i piękna natura, piękno wysokich drzew zostaje zestawione na zasadzie
ścisłej łączności, na zasadzie wynikania, ze światem wewnętrznym człowieka.
Wraz z doznaniem estetycznym, z kontemplacją piękna natury, piękna wysokich
drzew, „rośnie wyzwolona dusza”. Wysokie drzewa – piękno ich natury oddziałuje
twórczo na duszę człowieka, na jego osobowość. Natura wyzwala w człowieku doznania
estetyczne i wartości duchowe. Wyzwolenie się od codziennych spraw życia i „doznanie
ciszy” pozwala człowiekowi utożsamić się ze światem, osiągnąć spokój.
Staffowska idea twórczego oddziaływania natury na człowieka, odwołując się do
dawnych kultur i wyobrażeń (zarówno do antycznej koncepcji pięknej i dobrej
natury, jak i do hinduskiej idei kontemplacji przyrody), ma swoje przyszłościowe
nachylenie. Swoją pochwałę natury Staff głosił przecież w czasach fascynacji
„miastem, masą, maszyną”.

„Ars poetica” – wizja poezji

Jest to liryka opisowa. Poeta przekazuje nam w utworze swoją wizję sztuki poetyckiej.
Powinna być ona prosta, zrozumiała, jasna, mówiąca o rzeczach dotyczących człowieka.
Ma być tworzona w chwili, w ułamku sekundy – momencie doskonałego natchnienia,
którego nie należy przegapić. Poezja ma być rytmiczna i dźwięczna (stąd nawiązanie
do starożytnych pieśni). Ma dawać odpoczynek i wyciszenie. Te elementy spotykamy
w licznych utworach Staffa, np. „Kartoflisko”, „Gęsiorka”.
[ET]