Obrazy cierpień i prześladowań Polaków w „Dziadach cz. III”

Każdy utwór romantyczny w mniejszym lub większym stopniu
dotyka tematu cierpienia.

Werter cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości, bohaterowie
Waltera Scotta i Heinego są „męczennikami wolności”, którzy „(…) poświęcili
służbie ludzkości swoje siły i swój talent”. Wymieniając dalej, można właściwie
powiedzieć, że cała literatura romantyczna wypełniona jest obrazami cierpienia
jednostek i narodów.
„Dziadów cz. III”, największy polski dramat romantyczny, z pozoru tylko dotyka
tematu powstania listopadowego. Czytając ten utwór można odnieść wrażenie, że
w scenie końcowej zobaczymy młodzież z warszawskiego salonu z bronią w ręku
atakującą Belweder, a Konrada wspólnie z przyjaciółmi-więźniami, być może już
na zesłaniu usiłującego spiskować przeciwko caratowi.
Tymczasem wszystkie opisane wydarzenia odbywają się na kilka lat przed wybuchem
powstania, w okresie gorączkowych działań carskiej tajnej policji, zmierzających
do wykrycia i przykładnego ukarania młodych ludzi zaangażowanych w działalność
spiskową przeciw zaborcy. Wymęczeni fizycznie i psychicznie śledztwem studenci,
zbierają się w szczupłym gronie w więziennej celi – chude, wymizerowane twarze,
które straciły dawny blask, stare, poprzecierane mundury studenckie. Większość
z tych ludzi utraciła już wiarę w zwycięstwo, zapał, a nawet nadzieję:

„Wiesz księże: dalibógże, drwię ja z twojej wiary
(…) choćbym był gorszy niż Turki, Tatary (…)
Jeszcze tak prędko bożej nie lękam się kary;
Wasilewski zabity, my tu – a są cary”.

Jankowski posuwa się więc aż do bluźnierstwa, tymczasem skatowany śledztwem
młody Rollison usiłuje popełnić samobójstwo. Inni, którym zostało jeszcze choć
trochę wesołości w duszy, starają się oderwać od koszmarnej rzeczywistości.
Lecz rozmowa nieubłaganie schodzi na temat aresztowań, śledztw, niepewnego losu
więźniów. Zresztą nowiny przyniesione z miasta przez Jana:

„Widziałem ich (…)
Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci,
Z golonymi głowami; na nogach okuci!”

– jeszcze bardziej przygnębiają zebranych.
Czytając scenę więzienną, przywołujemy przed oczy obrazy martyrologii narodu
polskiego. Widzimy jadące na Sybir kibitki z na wpół zamarzniętymi i pozakuwanymi
w łańcuchy więźniami, dostrzegamy cel ich podróży – kamieniołomy syberyjskie,
bezkresy Jakucji, Sachalin, Kamczatkę. Obraz cierpiącej młodzieży jest aktualny
również w wieku XX – dziś odkłamana i znana wszystkim jest kaźń więźniów sowieckich
łagrów, wiemy także, że niemal każdy podkład wielu syberyjskich tras kolejowych
kryje pod sobą ofiarę reżimu stalinowskiego. Gdy czytamy słowa Frejenda: „Kalendarza
nie mamy, listów nikt nie pisze”, przychodzą nam na myśl zbutwiałe i rozsypujące
się strzępy niewysłanych nigdy listów do najbliższych, które znaleziono w grobach
pomordowanych oficerów w Katyniu.
Przejmująca w wymowie scena więzienna przedstawia całkowicie niezasłużoną kaźń
młodych Polaków, barbarzyńskie i wyrachowane działania oficerów carskich, zmierzające
do wynarodowienia lub wręcz zniszczenia młodzieży. Lecz w obliczu niechybnej
zagłady, przezwyciężając zwątpienie i strach, tak jak Janczewski, Polacy dawali
świadectwo wierze w uzyskanie upragnionej wolności. Melchior Wańkowicz opisuje
przejmującą scenę, gdy to oblężeni ze wszystkich stron na swym stanowisku żołnierze
polscy spod Monte Cassino, ginęli dziesiątkowani salwami karabinów maszynowych
z pieśnią na ustach: „Jeszcze Polska nie zginęła!”
Tragiczne wydarzenia na Litwie relacjonowane są przez uczestników zabawy w salonie.
Wyborowe towarzystwo – eleganckie i kokieteryjne damy, wykwintni oficerowie
rosyjscy, literaci – spycha na bok grupkę młodych ludzi rozprawiającą żywo o
sytuacji panującej na Wileńszczyźnie. Cóż z tego, że damy mówią po francusku,
a literaci popisują się szumnymi oracjami? Nie ma w nich ani współczucia, ani
podziwu dla ofiar caratu, widać tylko bezduszność i nihilizm. Snuta przez Adolfa
opowieść o tragicznych losach Cichowskiego nie znajduje znaczenia w oczach niewypierzonego
poety, który widzi w niej tylko tanią sensację, a i sam temat nie odpowiada
wyznawanym przez niego przestarzałym, sentymentalnym konwencjom. W sytuacji,
gdy giną i cierpią niewinni ludzie, grupa pseudo-Polaków, carskich sprzedawczyków,
prowadzi banalną dyskusję o modzie i balach. Nawet rdzenni Rosjanie – Bestużew
i oficer zdumieni są bezczelnością Nowosilcowa i jego sług:

„Nie dziw, że nas tu przeklinają,
Wszak to już mija wiek,
Jak z Moskwy w Polskę nasyłają
samych łajdaków stek”.

Najbardziej uderzający przykład poniżania Polaków, to ich przymusowe wcielanie
w szeregi armii rosyjskiej. Ukazany w wierszu pt. „Przegląd wojska” stratowany
przez konie żołnierz, był „młodym chłopcem, rekrutem, Litwinem, (…) ze szkół
gwałtem w rekruty oddanym”.
Bezimienna to ofiara carskiego terroru, tym bardziej tragiczna, że zupełnie
bezsensowna, jedna spośród tysięcy:

„Któreś ty w minach podziemnych osadził,
Wrzucił pod konie, myśląc, żeś je zgładził”.

Niedola narodu polskiego pogłębia się w konfrontacji z resztą obojętnej Europy,
fałszywym Gallem – Francuzem obmywającym, tak jak Piłat, ręce:

„Biedny narodzie! Żal mi twojej dali,
Jeden znasz tylko heroizm – niewoli”

– tak wyraża się autor o bohaterskiej postawie Polaków, broniących za wszelką
cenę polskości.
Widziana w Salonie Warszawskim Polska oficjalna i salonowa, układna, gotowa
do usług, nie reprezentuje całego narodu:

„Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.

Polska prawdziwa, to Polska prześladowanych, bitych, więzionych i zsyłanych,
o których mówi Piotr Wysocki. To właśnie on rzuci za kilka lat hasło powstania,
po raz kolejny udowadniając światu, że ojczyzna „nie zginęła i nie zginie”.
[PG]