Dramat Zygmunta Krasińskiego jako ludzka, szatańska czy historyczna „Komedia”.
„Nie-boską Komedią” ochrzcił Krasiński swój „dramat chrześcijański”
dotyczący XIX w., dramat o bezwzględnym starciu dwu potęg wewnątrz ówczesnej
społeczności oraz o poecie, członku jednej z tych grup, o katastroficznych perspektywach
ludzkości, wpływie sił pozaziemskich na cały wszechświat.
Tytuł należy więc rozumieć jako ironiczny, bolesny osąd życia współczesnego
Krasińskiemu. To krwawa komedia, piekło na ziemi, nie mające nic wspólnego z
boskością. Utwór Krasińskiego spaja zatem 3 warstwy – ludzką, historiozoficzną
i szatańską. Synteza ta możliwa była dzięki wprowadzeniu głównego bohatera (grającego
niejako różne role) – Hrabiego Henryka.
W części pierwszej dostrzegamy dramat typowo ludzki. To tragedia rodzinna, historia
niedobranego związku, w którym obie strony nie umieją przystosować się do współpartnera
i ponoszą porażkę.
Hrabia Henryk występuje tu w roli męża i ojca. Jest poetą, postacią wybitną,
utalentowaną, ale nie dorasta moralnie do ciążących na nim obowiązków. Talent
nie ustrzegł go przed uleganiem fałszywej poetyczności, a bunt przeciwko otoczeniu
okazał się jałowy i tragiczny w skutkach. Chór złych duchów zsyła Hrabiemu piekielne
majaki: „Dziewicę”, „Sławę”, „Eden”. Uwiedziony wizjami odrzuca obowiązki małżeńskie,
narzuconą konwencję i więzy społeczne w imię namiętności.
Cel szatana został osiągnięty – małżeństwo uległo rozbiciu, żona zapadła na
chorobę psychiczną i wkrótce zmarła. Ideał romantyczny ukazał swój zgubny charakter,
wyniesienie fałszywej miłości ponad obowiązujące normy okazało się społecznie
niebezpieczne, spowodowało rozpad związku.
Na przykładzie rodzinnego dramatu Henryka ukazuje Krasiński tragedię poety i
ideału romantycznie pojmowanej poezji. Ale nie wolno zapomnieć, że ideał ten
realizuje właśnie człowiek – istota ułomna, często nieszczęśliwa z powodu swego
daru natchnienia, niezrozumiana, cierpiąca. Dlatego poezja doprowadza do egoizmu,
zabija prawdziwą miłość, powoduje zatracenie i ludzką tragedię.
W części historiozoficznej dramatu ukazał Krasiński hr. Henryka jako przywódcę
arystokracji broniącej się przed siłami rewolucji. Autor podkreśla tu nadal
znaczenie miłości jako najwyższej idei, tym razem jednak kieruje ją nie ku ludziom
bliskim, lecz ku wszystkim cierpiącym. Uczucia przedstawione w dramacie rodzinnym
na płaszczyźnie osobistej w dalszej części dramatu uzyskują wymiar ogólnoludzki.
Druga część (III, IV) jest zatem opisem klęski społeczeństwa, któremu zabrakło
miłości. Autor nie dostrzega jej w żadnym z walczących obozów, dlatego wymowa
dramatu jest pesymistyczna.
Choć nie ma w „Nie-boskiej komedii” konkretnych zdarzeń historycznych to jest
ona dramatem historiozoficznym. Dotyczy przecież końca historii, do którego
doprowadził wielki ruch społeczny skierowany przeciw krzywdzie i nierówności.
Krasiński traktuje historię jak głównego bohatera utworu. Zajmuje ona miejsce
antycznego fatum, od niej zależą losy postaci, z nią muszą się zmagać i walczyć
o swoją wolność. Historia decyduje o losach człowieka, wyznacza miejsce, rolę
jaką ma odegrać, skazuje na często tragiczne w tym świecie uczestnictwo.
W „Nie-boskiej komedii” zaistniały konflikt z pryncypiów: arystokracji i demokracji
– jest rzeczą nieuniknioną.
Rewolucja społeczna wpisana jest właśnie w porządek historii. Jawi się jako
totalna, jest katastroficzną wizją przyszłości, sądem nad światem podzielonym
na dwa obozy. Rewolucja to, zdaniem poety, sytuacja, w której zło walczy ze
złem. Jest fałszem z góry skazanym na zagładę. Jej przywódcy ponoszą klęskę.
Hrabia Henryk, uosabiający w sobie tragizm ginącej arystokracji, popełnia samobójstwo.
Pankracy, tryumfujący na ruinach starego świata, umiera „przywalony” wizją Chrystusa
– Sędziego. Rewolucja to najbardziej gwałtowna i krwawa katastrofa w dziejach
ludzkości, niesie za sobą śmierć i zniszczenie. Ponieważ obydwie strony odrzucają
Boga, jawi się także jako dzieło Szatana. I tu musimy zwrócić uwagę na trzeci
wymiar „Nie-boskiej komedii” – metafizyczny i szatański.
Oto przecież siły nieziemskie toczą walkę o hegemonię na świecie (drogą staje
się zdobycie duszy Hrabiego). Szatan staje się siłą sprawczą wszystkich wydarzeń.
Udaje mu się manipulować Henrykiem poprzez zesłanie trzech ideałów romantycznej
poezji. Mąż ulegnie pokusie, co spowoduje cały łańcuch tragicznych następstw.
W „Nie-boskiej komedii” zaciera się granica między dobrem a złem, świat zatraca
się z powodu odrzucenia Boga.
To zapowiada dysharmonię, rozbicie ustalonego porządku, totalny chaos.
Historia człowieka wymknęła się spod boskiej kontroli, ludzie uczynili z ziemi
piekło, zniknęły wszelkie duchowe wartości, niemożliwa jest realizacja utopii
Pankracego, dlatego w końcowej części dramatu jawi się Chrystus jako Bóg kary
i pomsty.
„Nie-boska komedia” jest więc w istocie tragedią w trzech wymiarach: ludzkim,
szatańskim i historiozoficznym, które przenikają się i uzupełniają tworząc niepowtarzalną
kompozycję utworu.
[AW]
Komentarz
Pełne zrozumienie tematu. Pogłębiona analiza, trafna interpretacja.
Sprawność i logiczność stylistyczna i językowa.