Różne odmiany powieści – wybór i ocena.

Posługując się terminem „powieść” nawet nie uświadamiamy
sobie, jak wiele odmiennych form prozy można pomieścić w tym słowie.

Najczęściej pojmuje się powieść jako gatunek tradycyjny, o następujących cechach

– obszerna, realistyczna akcja,
– obiektywna narracja narratora wszechwiedzącego,
– indywidualizacja bohaterów,
– realizm opisów i jego drobiazgowość,
– spójna, chronologiczna i atrakcyjna fabuła,
– przyczynowo-skutkowy związek zdarzeń,
– działania bohaterów umotywowane psychologicznie lub fabularnie,
– bezpośrednia i pośrednia charakterystyka postaci,
– prawdopodobieństwo świata przedstawionego,
– zamknięta kompozycja.
Przykładem tego typu powieści są „Ojciec Goriot” Honoriusza Balzaka,
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, „Lalka” Bolesława Prusa.
Typ powieści tradycyjnej, realistycznej stał się punktem wyjścia dla twórczych
eksperymentów, co wykształciło gatunki powieści typu: powieść naturalistyczna,
modernistyczna (młodopolska), awangardowa, czy powieść oparta o dokument.
Nie są to jednak wszystkie rodzaje i odmiany powieści. Można przecież powieść
posegregować ze względu na tematykę, wyróżniając powieść psychologiczną, historyczną,
kryminalną, podróżniczą, edukacyjną, sensacyjną, grozy, społeczno-obyczajową,
środowiskową, wojenną czy też powieść-romans.
Przedstawianie kolejnych typów powieści rozpocząć należy jednak od pierwszej
polskiej powieści nowożytnej, którą były „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
Ignacego Krasickiego. Jest to powieść edukacyjna, przedstawiająca bohatera w
toku kształtowania się jego poglądów na świat w zetknięciu z różnymi ludźmi
i środowiskami. Obejmuje dzieciństwo, młodość, a nawet starość Mikołaja. Powieść
ta ma cel dydaktyczny. Narracja jest skrótowa, prowadzona na ogół w pierwszej
osobie. Powieść zawiera komentarz wartościujący, rozważający ogólne problemy
życia społecznego. Swoją formą powieść ta przypomina „pamiętnik” bohatera,
co jest zrozumiałe, ponieważ powieść nowożytna wyrasta między innymi z pamiętnikarstwa.

W okresie oświecenia w Europie ukształtowały się trzy podstawowe typu powieści:

satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna (nawiązująca do powiastek filozoficznych
Woltera), „czuła” powieść posługująca się często formą listu, w którym
przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odłamy gatunkowe miały
znaczne walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego.
Mimo bujnego rozwoju gatunku, nie używano w oświeceniu jeszcze nazwy „powieść”,
a raczej „przypadki”, „awantury”, „historie”.
W wieku XVIII powstał nowy gatunek powieści, zwany powieścią gotycką. Akcja
takiej powieści umieszczona była na ogół w średniowiecznym zamku lub opactwie.
Przepełniała ją niezwykłość, tajemniczość. Udział brały w akcji duchy i zjawy.
Typowa postać z tej powieści, to uciśniona niewinność, zbrodniczy arystokrata,
występny mnich. Podstawowe wątki to miłość, zdrada, zemsta, sensacja. Motywy
zaś często były historyczne, rycerskie, zbójeckie, tak by utwór oddawał koloryt
i nastrój średniowiecza.
Powieść gotycka wywarła z kolei wpływ na rozwój powieści poetyckiej z okresu
romantyzmu. Powieść romantyków łączy w sobie elementy dramatyczne z lirycznymi
i stanowi odmianę poematu epickiego. Pisana jest wierszem. Fabuła jest fragmentaryczna
i pełna inwersji. Wszechobecna jest tajemniczość i postawa buntu. Narrator ujawnia
swoje uczucia w długich, lirycznych opisach i komentarzach. Tło wydarzeń w takiej
powieści często ma charakter historyczny, a bohater ma tajemniczą przeszłość.
Takimi powieściami są „Giaur” i „Mazepa” Georga Byrona.
„Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza i „Mnich” Juliusza
Słowackiego.
Po powieści doby romantyzmu mamy do czynienia z wcześniej wymienioną powieścią
realistyczną. „Nad Niemnem”, to powieść, gdzie wszystko podporządkowane
jest rozwojowi wypadków, tezie i ideologii głoszonej przez autorkę Orzeszkową.
Wartość pracy w życiu człowieka, umiłowanie prostych ludzi, podziw i szacunek
dla patriotów, wyznaczają choćby koleje losu młodej Justyny Orzelskiej, która
odnajduje szczęście w pracy przy boku ukochanego człowieka, mimo jego niższego
stanu. Pozytywistyczne hasła „pracy u podstaw” czy „niesienia
kaganka oświaty najbiedniejszym, prostym ludziom” determinują postępowanie
bohaterów powieści. W „Lalce” natomiast Prus zastosował dwugłosową
narrację, co było bardzo nowatorskie, podobnie jak otwarta kompozycja zakończenia,
bo przecież z powieści nie wynika, co się stało z głównym bohaterem.
Powieść realistyczna stała się dalej punktem wyjścia, podstawą twórczych eksperymentów,
co doprowadziło do powstania powieści naturalistycznej. Jej głównymi cechami
są: zbliżenie powieści do nauki, bezosobowość stylu, obserwacja, obiektywny
styl narracji, sugestywne opisy nędzy, choroby, śmierci, brzydoty. Ten typ powieści
rozwinął się we Francji, a jej głównymi przedstawicielami są: Emil Zola z „Germinal”
i „Ziemią” oraz Gustaw Flaubert z „Panią Bovary”. W Polsce
rozwinął się zaś typ powieści modernistycznej, której przedstawicielami są „Ludzie
bezdomni” Stefana Żeromskiego i „Chłopi” Reymonta, różniące się
między sobą pod pewnymi względami. „Ludzie bezdomni” charakteryzują
się przede wszystkim wysepkową budową, epizodycznością, luźnością kompozycji,
wielowątkowością, tak zwaną „liryzacją prozy”. „Chłopi”
natomiast łączą elementy realizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu i naturalizmu.
Nie są powieścią fragmentaryczną, z dygresjami lecz zwartą. Mają natomiast złożonego
narratora składającego się z wypowiedzi stylizatora młodopolskiego, wsiowego
gaduły i realistycznego obserwatora.
Innym rodzajem powieści jest powieść XX wieku, a mianowicie „Granica”
Zofii Nałkowskiej. Posiada ona wiele cech nowatorskich, a ze względu na poruszany
temat nazwana jest powieścią psychologiczną. Zastosowany bowiem został w tym
utworze chwyt wyjaśnienia finału już we wstępie powieści. Autorka zrezygnowała
z motywu zainteresowania czytelnika rozwojem wypadków, skupiając jego uwagę
na analizie psychologicznej i społecznej wydarzeń. Inne nowatorskie rozwiązania,
to schemat trójkąta (mąż, żona, kochanka) oraz niedopowiedzenia.
Inną powieścią psychologiczną jest „W poszukiwaniu straconego czasu”
Marcela Prousta. Autor ten nakreślił szeroki obraz obyczajowości francuskiej
burżuazji i arystokracji. Przedstawił przenikliwie analizę psychologiczną wszelkich
wydarzeń, jak i samych bohaterów. W powieści tej brak chronologii wydarzeń.
Jeszcze innym rodzajem powieści z tego okresu, jest powieść awangardowa.
Przykładem
jest „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza, o następujących cechach:
– nierzeczywisty, groteskowy i absurdalny świat powieści,
– ograniczenia zdarzeń fabularnych na rzecz rozważań filozoficznych,
– odrzucenie ciągu przyczynowo-skutkowego zdarzeń,
– odrzucenie konwencji gatunkowej na rzecz formy eseju,
– brak zindywidualizowania postaci i redukcja ich psychiki,
– użycie w tekście słów-kluczy np. „bratanie się”, „łydka”.
Powieściami z tego samego okresu co „Ferdydurke” są również utwory
amerykańskich noblistów, zgoła inne niż powieść modernistyczna. „Pożegnanie
z bronią” i „Komu bije dzwon” Ernesta Hemingwaya, „Na wschód
od Edenu” i „Myszy i ludzie” Johna Steinbecka czy „Dzwonnik
z Notre Dame” Wiktora Hugo, to powieści dążące do lapidarności wypowiedzi,
z bohaterem lojalnym, powściągliwym, poddanym próbie charakteru, charakteryzującym
się pełną heroizmu postawą etyczną w życiu. Podobnie miało to miejsce w powieści
filozoficznej, którą na pewno jest „Dżuma” Alberta Camusa. Filozofia
egzystencjalna tam zawarta krąży wokół poczucia zagrożenia, osamotnienia, strachu
przed siłami, które mają wpływ na ludzkie życie. Wszystko to jednak nie zwalnia
od odpowiedzialności za swoje czyny i z konieczności czynienia dobra.
Przedstawiając typy powieści pod względem ich budowy, nie można zapominać o
wielu powieściach różniących się poruszanymi tematami. Wspaniałym rodzajem powieści
jest ta o charakterze historycznym, jak na przykład „Trylogia” , „Krzyżacy”,
„Qvo vadis” Henryka Sienkiewicza, „Faraon” Bolesława Prusa.
„Trylogia” zawiera w sobie połączenie materiału historycznego z fikcją
literacką. Prawda o epoce jest zachowana, a wątki fabularne spójnie łączą się
z historycznymi. Polska powieść historyczna charakteryzuje się płynną kompozycją,
wartką akcją, różnorodnością nastrojów, nawiązaniem do eposu historycznego,
symultanizmem akcji, czyli przedstawianiem rzeczy dziejących się jednocześnie.
Innym typem powieści tematycznej jest powieść grozy, należąca do literatury
popularnej, przyciągającej czytelnika poprzez wartką akcję pełną napięcia, tajemnic
i niespodzianek oraz przedstawianiem wydarzeń i postaci nierealnych, budzących
strach, a nawet przerażenie.
Subtelnym przykładem takiej powieści jest „Ocalony”
Witolda Gombrowicza. Warto jeszcze wspomnieć o powieści science fiction, która
mówi o świecie przyszłości, o robotach, o opanowywaniu przez człowieka nowych
planet. Mistrzem tego gatunku jest zapewne Stanisław Lem. Podobnie jak mistrzynią
powieści kryminalnej jest Agata Christie, czy Artur Conan Doyle.
Być może, a nawet na pewno, przedstawione w tej pracy typy powieści nie stanowią
wszystkich rodzajów tego gatunku jakie oferuje współczesna literatura. Można
wyraźnie i bez obaw stwierdzić, że bez gatunku literackiego jakim jest powieść,
trudno wyobrazić sobie wędrówkę po literaturze. Powieści bowiem dają człowiekowi
to, czego nie mogą dać utwory poetyckie, mimo swego piękna. Szeroko, a więc
odmiennie od poezji, która ma charakter krótki i zwarty, obrazują realia życia,
poprzez kolejne zdania wiodąc nas w świat pełniejszy, świat bogaty w wiele postaci,
a nie tylko w podmiot liryczny występujący w wierszach. Powieść to świat bogaty
jednocześnie we wszystkie aspekty naszego życia, czego nie można powiedzieć
o poezji. Ona bowiem również ukazuje piękno świata i przeżyć, ale w rozczłonkowaniu
na pojedyncze wiersze. Powieść nie musi kondensować zawartych myśli. Na kolejnych
stronach jest czas, by opisać z detalami dane zjawiska.
Można z pewnością stwierdzić, że powieść zawsze była, jest i, jak sądzę, będzie
źródłem niezwykłych przeżyć, bez względu na swój charakter, czy rodzaj.

[BK]