Ilustracja haseł pozytywistycznych „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.

Bibliografia:
1. „Historia literatury polskiej” – pod redakcją Mariana Stępnia i Aleksandra
Wilkonia.
2. „Pozytywizm” – Józef Bachórz.
3. „Literatura pozytywizmu” – Henryk Markiewicz

Plan:
1. Epoka pozytywizmu – krótki wstęp.
2. „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej – punkty problemowe utworu.
3. Hasła pozytywistyczne w „Nadniemeńskiej epopei”.
a) etos pracy,
b) scjentyzm,
c) ziemia,
d) utylitaryzm,
e) praca organiczna,
f) praca u podstaw.
4. Rola haseł pozytywistycznych w egzystencji narodu polskiego.

Rok 1864 to ostateczna data upadku powstania styczniowego. Klęska kolejnego
zrywu niepodległościowego wywołała zniechęcenie wobec romantycznej metody walki.
Powstał nowy okres w dziejach literatury – pozytywizm.
Wiek realizmu, a zarazem powieści, nauki, zdrowia i sportu, a także reform społecznych
głosił odmienną od romantycznej filozofię, hasła, sposób bycia. Propagował scjentyzm,
utylitaryzm, ideę pracy, ziemi, realistyczne naśladowanie rzeczywistości, uzdrawianie
społeczeństwa oraz szerzenie reform.
W tej też epoce tworzyła Eliza Orzeszkowa, autorka powieści „Nad Niemnem”, utworu
wiernie odzwierciedlającego rzeczywistość popowstaniową, a jednocześnie torującego
zupełnie nowe drogi: zmian, reform i postępu. Pisarka ukazuje obraz społeczeństwa
polskiego lat osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku, przedstawia powstanie
styczniowe, a przede wszystkim reprezentuje program pozytywistyczny.
„Nadniemeńska epopeja” realizuje etos pracy, jako jedynej drogi do „raju utraconego”.
Praca według Orzeszkowej jest potrzebą i najwyższą wartością w życiu człowieka,
nadaje jego życiu sens oraz stanowi o jego godności. Nie wszyscy jednak tę pracę
ukochali, gdyż są bowiem i tacy, których próżniactwo i lenistwo prowadzi do
bankructwa (np. Kirła) czy śmiesznego manieryzmu (Emilia). Tymczasem dla mieszkańców
zaścianka jest ona sensem życia, źródłem utrzymania, daje im poczucie wolności,
zadowolenie i zdrowie. Benedykt Korczyński pracę na polskiej ziemi uważa za
akt patriotyzmu równy walce zbrojnej. Z kolei wybór Justyny oznaczający życie
u boku Jana Bohatyrowicza jest decyzją programową. Justyna poznaje pracę, próbuje
jej i staje się jej rzeczniczką. Eliza Orzeszkowa zdecydowanie odrzuca pławienie
się w dostatku, a popiera ciężką pracę.
Drugim równie charakterystycznym dla okresu pozytywizmu hasłem jest scjentyzm,
czyli kult nauki. Postulat oświecania i nauczania reprezentuje w utworze m.in.
Witold. Młody, energiczny, pełen zapału dążył wraz ze swoim ojcem, Benedyktem
do przeprowadzenia reform w rolnictwie oraz poprawienia stosunków społecznych
panujących na wsi. Witold, podobnie jak ojciec chce zostać agronomem, a następnie
poświęcić się ziemi. Idea „utrzymania się ziemi”, którą głosi Benedykt Korczyński
wynika z ogromnego patriotyzmu bohatera powieści Orzeszkowej. Prowadzący gospodarstwo
sam bez jakiegokolwiek wsparcia ze strony wiecznie chorej żony, nie poddaje
się biernemu stylowi życia. Przeciwnie, w utrzymaniu ziemi widzi swój podstawowy
i patriotyczny obowiązek. Nie chce oddać ziemi w ręce obcych, a pragnie przekazać
ją synowi.
Tymczasem hasło utylitaryzmu mówi, iż ludzie powinni być użyteczni dla kraju
i społeczeństwa. Powinni propagować ideę pracy, zarówno tej fizycznej, ale także
tej dla narodu, tzn. organicznej. I tutaj Orzeszkowa na czele umieszcza szlachtę
zaściankową. Tylko ona bowiem jest jedyną warstwą społeczną wolną od choroby.
Pozostali – arystokracja i szlachta ziemiańska wymagają szeregu reform. Emilia,
Różyc, Zygmunt i Kirło są bezużytecznymi pasożytami. Ale przyszłością są inni
– młodzi, nowocześnie myślący, chcący zmienić szarą rzeczywistość, walczyć o
lepsze jutro. Jeden z nich, Witold pragnie zjednać dwie skłócone ze sobą rodziny:
Korczyńskich i Bohatyrowiczów.
Eliza Orzeszkowa postuluje również w powieści ideę pracy u podstaw. Praca ta
jest zwrotem w kierunku ludu, troską o jego rozwój, a zarazem poprawę bytu.
Autorka postuluje szerzenie oświaty, reform klas najniższych i najbiedniejszych.
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej jest utworem reprezentacyjnym polskiego pozytywizmu.
Zawiera podstawowe hasła i idee tego okresu, jest apelem do społeczeństwa polskiego
o zmiany i reformy. Pisarka pogłębiła w „Nad Niemnem” demokratyczne treści ideologii
pozytywistycznej i kult pracy, jako źródła wszelkich zdobyczy cywilizacyjnych.
Jak napisał Henryk Markiewicz w „Literaturze pozytywizmu”:
„Cała powieść jest patetycznym wezwaniem do wierności wobec ziemi i przeszłości,
apoteozuje bezkompromisową, idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne
dziedzictwo ideowe roku 1863”.
[AS]