Literatura Oświecenia wobec problemów politycznych i społecznych Rzeczpospolitej.

Czasy panowania Augusta II i Augusta III Sasów należą do
najsmutniejszych w naszej historii. Po bezsilnym kraju hulały cudzoziemskie
wojska, wola obcych monarchów dyktowała prawa, magnaci kupczyli ojczyzną jak
swymi dobrami, sejmy zrywano raz po raz jednym głosem sprzeciwu. Panowała anarchia,
bezprawie i ciemnota. W tym chaosie ważyły się sprawy istnienia narodu i państwa.
Specyficzna sytuacja kraju sprawiła, że kierunek reform ustrojowych stawał się
odwrotny niż w europejskich monarchiach absolutnych. Aby odrodzić Rzeczpospolitą
i uzdrowić jej instytucje publiczne, należało niejako wbrew Europie dążyć do
wzmocnienia władzy królewskiej. Najważniejszą sprawą dla oświeceniowych reformatorów
w Polsce stawało się ratowanie niepodległego bytu narodu i państwa, w którym
to dziele niemałą rolę odegrała literatura piękna i publicystyka.

Literatura Oświecenia.

Już od lat trzydziestych XVIII w. dają się zauważyć wysiłki jednostek dążących
do uzdrowienia kraju. Wśród ówczesnych literatów człowiekiem takim stał się
I. Krasicki.
Utwory poety ściśle wiążą się z Oświeceniem – epoką racjonalizmu i humanistycznymi
tendencjami. Zawierają aluzje do spraw społecznych i politycznych, zaangażowanie
w walkę o odnowę obyczajów. Głoszą filozofię autora, jego poglądy na świat,
istotę natury ludzkiej, stosunki społeczne. Wszystko to świetnie harmonizuje
z przyjętą przez poetę koncepcją literatury jako narzędzia edukacji. Krasicki
bowiem jako pisarz jest przede wszystkim wychowawcą współczesnego sobie społeczeństwa.
Jego dzieła zawierają życiową mądrość – głoszą pochwałę rozsądku, umiaru, skromności,
uczą krytycyzmu, sprawiedliwości, ostrzegają przed fałszem i okrucieństwem świata.
Bajki pod postaciami zwierząt kryją królestwo ludzi. Satyra zaś

„…prawdę mówi, względów się wyrzeka,
Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka”.

W poemacie heroikomicznym „Monachomachia” krytykuje autor natomiast całe niechlubne
dziedzictwo epoki (pijaństwo, zacofanie, nadużywanie praw przez duchownych).
Treść utworów Krasickiego ogarnia sprawy ogólnoludzkie oraz te, które wiążą
się z sytuacją Polski.
Doskonały obraz ówczesnego państwa znajdujemy także w pierwszej polskiej komedii
politycznej – „Powrocie posła” Niemcewicza. Tu doszukać się można śladów wszystkich
najważniejszych wydarzeń sceny politycznej kraju. Sprawa liberum veto, sukcesji
tronu, przymierza z Prusami przeciw Rosji. W intrygę komediową wpisał autor
bogatą treść społeczno-polityczną, walkę o program reform ustrojowych. Ukazanie
dwóch przeciwstawnych racji, zestawienie zwolenników obozu reform i konserwatystów
miało na celu ukazanie prawdziwych motorów postępowania szlachty.
Na przykładzie Gadulskiego ośmiesza autor sarmacką próżność, zabieganie o swój
majątek, interesowność i szlachecką megalomanię. Ukazanie złych poczynań zachęcić
miało do popierania obozu postępowego.
„Powrót posła” to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w
życiu politycznym, to także głos wzywający do naprawy Rzeczpospolitej.
Rozwijająca się myśl reformatorska była bardzo zróżnicowana w swej treści i
formie, ale zgodnie przeciwstawiała się feudalnym formom rządzenia, ukazywała
dążenia i problemy epoki. Obok tak ważnych środków przekazu jak satyra czy komedia
(„Powrót posła”) kwitła anonimowa poezja patriotyczna. Rewolucyjne utwory nieznanych
autorów były doskonałym orężem w walce o reformy i prawa człowieka. Nie ograniczały
się one do krytyki i ośmieszania zewnętrznych przejawów życia arystokracji i
szlachty, ale wzywały do naśladowania np. Francji w walce o wyzwolenie społeczne.

„Ludy! Narody! Francja was wzywa!
Francuzi dzielnym są dla was przykładem!”

Ich zadaniem było także kształtowanie opinii publicznej

„Hola! Już nadto pokory bydlęcej!
Czas z tronów zwalić ogromne straszydła!”

Największą jednak rolę w walce ideologicznej okresu Sejmu Wielkiego odegrała
publicystyka. Jezierski, Kołłątaj, Staszic koncentrowali się przede wszystkim
na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju. W swoich dziełach
głosili postulaty zreformowania kraju, wzmocnienia wewnętrznego i odnowienia
dawnej potęgi militarnej Rzeczpospolitej. Głosili hasła odwołania się do rozumu
i praw natury, walki z nędzą i niesprawiedliwością, potępiali kosmopolityczny
charakter szlachty. Proponowali wzmocnienie władzy królewskiej, zniesienie liberum
veto, przeprowadzenia reformy podatkowe.
Zwracali uwagę czytelnika na niewłaściwe traktowanie kwestii poddaństwa ludu.
Wśród głównych przyczyn upadku Polski widzą rozpustę, lekkomyślność, chciwość,
dumę możnowładztwa („Przestrogi dla Polski”)

„Powiem co mojej ojczyźnie szkodzi
Z samych panów zguba Polaków”.

Publicyści doby Sejmu Wielkiego to rzecznicy spraw mas ludowych („Oddajemy chłopu
wolność”). Ich utwory przepełnione są głębokim humanitaryzmem.
Literatura polskiego Oświecenia brała żywy udział w walce z ideologią feudalizmu.
Przyczyniła się do rozwoju racjonalistycznego poglądu na świat, do postępu.
Przemawiała mądrością i pięknem, krytyką i realizmem w przedstawianiu istniejącej
rzeczywistości. Nie stroniła od tematów politycznych, społecznych i oświatowych.
Odzwierciedlała życie polskie w jego najróżniejszych przejawach. Przepojona
ogromnym dydaktyzmem i humanitaryzmem usiłowała przede wszystkim wychować społeczeństwo
szlacheckie, pokazując zdrożne obyczaje, wyśmiewając ciemnotę umysłową, piętnując
upadek moralności, ukazując zdrajców narodowych.
[AW]

Komentarz
Pełne zrozumienie tematu, świadoma selekcja tekstów literackich
i ich trafna interpretacja. Znajomość kontekstów kulturowych i historycznych.
Komunikatywny, jasny styl zharmonizowany z treścią pracy.