powieść z tezą

inaczej powieść tendencyjna, podejmowała tematykę społeczną i aktualną. Charakteryzowała się częstymi powtórkami sytuacyjnymi, małą ilością informacji o bohaterach, realizmem i funkcjonalnością (zasada: przyczyna-skutek). Nieskomplikowana psychologicznie: czarno-białe charaktery, zabiegi kontrastujące, cechy bohatera określone na podstawie jego gestów i mimiki. Narrator znał bohaterów lepiej niż oni sami siebie, dysponował wiedzą aprioryczną, dlatego zadawał pytania retoryczne (często zwracając się bezpośrednio do czytelników) i wtrącał sugestie odnoszące się do rozwoju akcji w czasie toku narracji. Posługiwał się mową ezopową. W literaturze polskiej najczęściej poruszanymi problemami była obrona polskości i polskiej ziemi (przed wywłaszczeniem i sprzedażą majątku), emancypacja kobiet („Marta” E. Orzeszkowej). Bohater to raczej typ osobowy niż realna postać, miał jedynie reprezentować jakąś ideę, a poniesiona przez niego klęska nie oznaczała klęski tej idei. Najbardziej znane utwory tego gatunku: „Meir Ezofowicz” i „Rodzina Brochwiczów” E. Orzeszkowej, „Pałac i rudera” B. Prusa.