„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej jako powieść z tezą.

„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej spełnia ideał powieści „dobrze
skomponowanej”, to znaczy przemyślanej, o zwartej strukturze, w której wszystkie
elementy są logicznie powiązane i uzasadnione.

Mimo że powieść ta spełnia wiele
założeń realizmu, nie da się ukryć, że jest nieco tendencyjna – preferuje bowiem
ideał pracy i program pozytywistów. Pisarka udowadnia założone z góry tezy,
ujawniają się jej pouczenia i moralizatorstwo.
Witold Korczyński jest młodzieńcem, który kończy szkołę po to, by kiedyś przejąć
Korczyn. Jego głos jest podobny do postawy ojca – Benedykta Korczyńskiego. Witold
jednak pragnie reformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Widzi w tym
zadanie człowieka i obowiązek obywatela wobec kraju. Mówi o sobie: „Jestem młody,
ale właściwie czuję się w prawie sądzić tych, których sposób myślenia, życie,
wszystko znajduje się w przeciwieństwie absolutnym ze wszystkimi ideałami młodego,
lepszego, mojego świata”.
Zauważamy też tendencję pisarki, do podziału postaci na „dobre” i „złe”. Taką
czarną postacią jest np. Kirło – legat i intrygant, wieczny gość Korczyna, który
zrzuca obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa na swoją żonę. Równie
negatywnym, wypalonym człowiekiem, nie mającym wzniosłych celów i znudzonym
życiem, jest Teofil Różyc. Niechęć otoczenia i czytelników budzi też Emilia
Korczyńska, wiecznie chora i rozkapryszona, jest ideałem romantyczki. Białą
postacią jest natomiast Jan Bohatyrowicz, człowiek pracowity i uczciwy. Mimo
zmęczenia, jakie mu towarzyszy podczas ciężkiej pracy, widzi w niej źródło radości
i zadowolenia. Podobne cechy posiada Justyna Orzelska, która decyduje się wyjść
za mąż za Jana. Odrzuca bogatego Różyca, gdyż właśnie w zaścianku widzi szansę
prawdziwego, aktywnego i pożytecznego życia.
Zabawny jest nieco fakt, że wszyscy pracowici Bohatyrowicze są zadowoleni z
siebie, radośni, piękni i zdrowi fizycznie. Zabrakło tutaj Orzeszkowej nieco
realizmu, gdyż piękno i zdrowie niekoniecznie zależą od pracy, a praca to nie
tylko źródło radości i satysfakcji, lecz także wysiłek, trud i zmęczenie.
„Podejrzana” jest także miłość głównych bohaterów: Justyny Orzelskiej i Jana
Bohatyrowicza. Ona spędzała czas raczej na niczym, toteż jej życie było jałowe
i puste. Dopiero znajomość z Janem, wizyty w zaścianku, kontakty w polu, odwiedziny
mogiły powstańczej i grobu Jana i Cecylii, ukazują jej nowe wartości życia.
Miłość ta jest nieco „papierowa”, pozbawiona prawdy uczuć i zmysłowości; funkcjonuje
jako dowód założonej tezy, że pracowici będą szczęśliwi.
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej można uznać za powieść realistyczną, choć w
niektórych warstwach tendencyjną. Znalazły tu bowiem odbicie hasła polskich
pozytywistów, takie jak: kult pracy organicznej i emancypacja kobiet, czy hasło
pracy u podstaw. Tendencja ta oznacza poczciwą myśl służącą moralnemu zbudowaniu
czytelnika, miała wyrażać i budzić poczucie odpowiedzialności za przyszłość
narodu.
[MPa]