Mityzacja czasu i przestrzeni w „Nad Niemnem”.

Powieść E. Orzeszkowej jest uznawana za utwór stanowiący
rodzaj mitu kompensacyjnego, mający odwrócić chociaż na trochę uwagę rodaków
od problemów trudnej popowstaniowej rzeczywistości, naporu zniewolenia i zaborczych
działań na rzecz wynarodowienia Polaków.

Poza tym – „Nad Niemnem” – to powieść tendencyjna, akcentująca rolę pracy w
kształtowaniu osobowości człowieka. Ideały pozytywistyczne, jak ziemia, ojczyzna
itd. wyrażone są tu w pełni. Autorka doprowadza do rangi mitu narodowego niektóre
postacie, zdarzenia i przestrzenie w powieści. Taką rolę spełnia chociażby grobowiec
Jana i Cecylii – symbol dwojga ludzi pracy połączonych miłością, która zmienia
dawne dzikie litewskie ostępy nadniemeńskich puszcz w okolice zasobne i bogate.
Ta piękna legenda kładzie znamię na postępowaniu wszystkich następnych pokoleń
mieszkańców tych okolic, odżywając szczególnie w czasach obecnych, współczesnych
bohaterom, gdzie idee pracy, solidaryzmu społecznego, przełamywanie konwenansów
i pracy organicznej zyskują na znaczeniu. Grobowiec Jana i Cecylii, podobnie
jak mogiła powstańcza – symbol zjednoczenia warstw społecznych w walce o wolność
(leżą w niej szlachcic – Andrzej Korczyński wraz z chłopem – zaściankowym posesjonatem
– Janem Bohatyrowiczem) – stanowią swego rodzaju „arkę przymierza” między „dawnymi
a młodymi laty”. Wiecznie niezmienny jest Niemen, płynący tu od zawsze: świadek
dobra i zła, piękna i tragedii, śmierci i życia, noszący w sobie tajemnice tych
okolic. Sielski widok wsi-zaścianka – Bohatyrowicze, dworku zatopionego w zieleni,
ludzi żyjących w zgodzie z rytmem przyrody w zasobnych nadniemeńskich okolicach,
przywołuje na myśl mit Arkadii, „kraju lat dziecinnych”. Jan i Cecylia – to
jakby litewscy Prometeusze; mezalians popełniony przez arystokratkę Cecylię
i chłopa – Jana, wygania ich ze świata konwenansów w ciemne puszcze, gdzie realizują
budowę krainy szczęścia, spokoju i dobrobytu. Z krwawego epizodu powstania bohaterowie
czerpią siły do zmierzenia się z trudną rzeczywistością. Istnieje również cicerone
tych okolic – Anzelm Bohatyrowcz, pełniący rolę litewskiego wajdeloty – piewcy
wielkiej przeszłości tych okolic, uświęconych heroizmem i miłością czynów.
[PG]