Literatura doby oświecenia w walce o wychowanie nowego człowieka dla nowych, oświeconych czasów.

Wiek XVII to trudny okres dla Rzeczypospolitej. Prowadzone
z sąsiednimi mocarstwami wojny niszczą doszczętnie kraj i powodują, że ludność
nie czuje się bezpieczna w granicach swego państwa. Upadają miasta, pogłębia
się trudna sytuacja chłopów. Fala kontrreformacji przynosi wzrost nietolerancji
religijnej. Nadużycia przez szlachtę „złotej wolności” prowadzą ku zrywaniu
sejmów, ogólnemu bałaganowi wewnętrznemu i anarchii. Rodzą się rządy oligarchii
magnackiej; osłabia władza królewska, upada oświata. Cechy przypisywane dotychczas
Sarmatom – patriotyzm, honor, rycerskość, religijność odchodzą powoli w zapomnienie.
Na ich miejsce zjawia się prywata, przekupstwo, gnuśność i zacofanie.
Świadomość twórców literatury ciężkiej sytuacji kraju i narodu powoduje, że
decydują się wystąpić w roli nauczycieli i wskrzesicieli prawdziwego porządku.
Na kartach swych utworów krytykują, ganią, ironizują i moralizują. Proponują
rozwiązania społeczne i polityczne. Dążą do stania się motorem działań społeczeństwa
w kierunku reformatorskim. Pod wpływem prądów oświeceniowych tworzy m.in. Ignacy
Krasicki. Do krytyki wad wykorzystuje głównie satyrę i ironię. Jego „Monachomachia”
ośmiesza i potępia próżniacze życie, obżarstwo, pijaństwo i głupotę kleru. „Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki” w złym świetle ukazują typowy, zacofany dom szlachecki
i jego mieszkańców (ojciec, matka Doświadczyńskiego). Dają obraz przekupnego
sądownictwa w Polsce oraz hulaszczego i rozpustnego życia młodzieży szlacheckiej
(jej przedstawicielem jest Mikołaj).
Kolejny utwór pt. „Żona modna” drwi z naśladownictwa cudzoziemskiej mody i obyczajów,
natomiast satyra pt. „Pijaństwo” to krytyka zgubnego nałogu rozpowszechnionego
wśród szlachty. Również przeciw szlachcie występuje poeta pisząc „Do króla”.
Zarzuca jej ciemnotę poglądów, gadulstwo, bezmyślność i wieczną skłonność do
wytykania cudzych wad.
Troskę o upadek wartości moralnych w ówczesnym społeczeństwie, szczególnie wśród
młodzieży, wyraża Ignacy Krasicki utworem pt. „Świat zepsuty”. Mówi o rozpuście,
bezpobożności, zuchwałości, hołdowaniu pozornej ogładzie i elegancji w obliczu
gwałcenia podstawowych wartości jak cnota, prawda, prawość. Zwraca uwagę na
brak patriotyzmu, niezgodę między braćmi, przyjaciółmi, dziećmi i rodzicami.
Jednocześnie mówi o potrzebie wskrzeszenia wartości, którym hołdowali przodkowie
jego pokolenia – ojcowie i pradziadowie. Chce widzieć wśród ludzi prawość, pobożność,
cnotę i prawdę. Również jego bajki odzwierciedlają smutne prawdy epoki. „Jagnię
i wilcy” mówi o prawie siły, według którego silny zawsze pokona słabszego. Bajka
pt. „Malarze” dotyczy tematu opłacalności obłudy i pochlebstwa, a nie prawdy
i szczerości.
Wszystkie te utwory mają za zadanie uświadomić społeczeństwu jego wady i złe
kierunki działań i popchnąć do szukania drogi poprawy tej ciężkiej sytuacji.
Podobną tematykę porusza inny twórca epoki Oświecenia – Julian Ursyn Niemcewicz.
Jego dzieło pt. „Powrót posła” to rozważania nad kondycją Rzeczypospolitej.
Jest to utwór patriotyczny. Bohaterowie i postawy patriotyczne są przedstawione
w pozytywnym świetle a osoby konserwatywne –ośmieszane i nacechowane negatywnie.
Pojawiają się w nim rozważania nad ważnymi dla państwa kwestiami, jak: liberum
veto, sukcesja tronu, układ między stanami szlacheckim i chłopskim, i inne.
Wkład w walkę o wychowanie oświeconego człowieka ma także Adam Naruszewicz,
który dydaktycznym utworem „Chudy literat” ośmiesza zacofanie szlachty, jej
ciemnotę i ciasne horyzonty myślowe.
I wreszcie szczególnie silny głos o naprawę dotychczasowego ustroju kraju i
postawy społeczeństwa podnoszą w dobie oświecenia twórcy publicystyki. Należy
tu wymienić takie osobistości jak Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Stanisław
Leszczyński i Stanisław Konarski.
Stanisław Staszic w „Przestrogach dla Polski” zawiera apel o skuteczność działań
sejmowych i wykorzystanie możliwości uratowania ojczyzny, zaś w „Uwagach nad
życiem Jana Zamoyskiego” dotyka spraw oświaty, prawodawstwa, wolnej elekcji
i ustroju. „Głos wolny wolność ubezpieczający” Stanisława Leszczyńskiego to
zbiór ważnych postulatów politycznych, takich jak: ograniczenie liberum veto,
elekcje króla przez sejm spośród kandydatów wybranych na sejmikach, zakaz powoływania
na tron cudzoziemca czy zniesienia prawa przywiązania chłopa do ziemi.
Również za zniesieniem liberum veto opowiada się Stanisław Konarski w dziele
pt. „O skutecznym rad sposobie”. Konarski pisze też utwór, który nie dotyczy
polityki. Jest to dziełko „O poprawie wad wymowy” zawierające krytykę zachwaszczonej
makaronizmami i wybujałej polszczyzny barokowej. Jako najpiękniejsze zalety
stylu podane są: jasność, prostota i czystość języka.
Jak można wywnioskować z wyżej omówionych utworów, twórcy literatury doby oświecenia
dogłębnie uświadamiali sobie kryzys, w jakim znalazło się ówcześnie państwo
i społeczeństwo. Postanowili walczyć o szerzenie postępu i wychowanie społeczeństwa.
Uwierzyli, że ich dzieła mogą wychowywać oraz być motorem zmian i reform. Realizując
dewizę „uczyć bawiąc”, krytykowali wady społeczeństwa, ośmieszali je, mając
jednocześnie nadzieję, że w ten sposób doprowadzą do poprawy trudnej sytuacji
państwa i narodu.
[MP]

Komentarz
Zbyt długi wstęp; brak wyraźnie sprecyzowanej tezy.
Błędy stylistyczne polegające na braku harmonii między doborem słownictwa i
formą składniową lub szykiem; zniekształcenia łączności frazeologicznej.