Dwa rodzaje powieści młodopolskiej: Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta.

Powieści dwóch najwybitniejszych polskich pisarzy schyłku
XIX wieku i pierwszych dwóch dziesięcioleci następnego stulecia są trudne do
porównania. Obaj twórcy, i Stefan Żeromski i Władysław Reymont, należą przecież
do tego samego odłamu polskiego piśmiennictwa uwarunkowanego czasem zaboru rosyjskiego
i ogólnymi tendencjami okresu Młodej Polski.

Należy dodać również, iż Żeromski
uważany jest zwłaszcza za autora szeregu powieści z szeroko zaplanowaną, rozwijającą
się w sposób dramatyczny akcją, a Reymont za twórcę monumentalnych obrazów środowiska.
Ta ich odmienność świadczy więc o tym, że w przypadku rozpatrywania ich modeli
powieściowych, zaobserwujemy przede wszystkim jaskrawe różnice. Różnice zarówno
w układzie i strukturze powieści, jaki i w ich tematyce i postaciach.
Powieści Żeromskiego to przede wszystkim utwory o charakterze wybitnie narracyjnym,
gdzie główni bohaterowie skupiają na sobie uwagę czytelnika. Trzonem tych powieści
są główni bohaterowie: Ryszard Nienaski „Nawrócenie Judasza”, doktor
Judym „Ludzie bezdomni”, Ewa Pobratyńska „Dzieje grzechu”,
Marcin Bozowicz „Syzyfowe prace”.
Inaczej jest w przypadku powieści Reymonta. W jego utworach, mimo iż występuje
wiele postaci, główny bohater jest zbiorowy. W „Ziemi obiecanej” –
Niemcy, ludzie uczciwi, biedni lub bogaci. W przypadku „Chłopów” natomiast
bohaterem zbiorowym jest jedna warstwa społeczna, a mianowicie chłopi, dzielący
się na bogatych, średniozamożnych i biednych.
Weźmy teraz pod uwagę akcję utworów. W powieściach Żeromskiego bohaterowie prowadzeni
są kolejno po różnych środowiskach, odmiennych kręgach społecznych jak i różnych
miejscowościach. W „Ludziach bezdomnych” są to Paryż i Warszawa, w
„Popiołach” Włochy i Hiszpania. Powieści Żeromskiego są również wielowątkowe
i mają szeroko rozbudowaną fabułę. W przypadku Reymonta akcja również zajmuje
duży plan, chociaż jest ona tylko , podobnie jak rzekomy główny bohater, środkiem
formalnym, którego celem jest uchwycenie charakteru opisywanego środowiska.
W „Chłopach” wygląda to trochę inaczej, chociaż bezpośrednie konflikty
Boryny z żoną czy synem nie są tak ważne, jak ogólna charakterystyka warstwy
społecznej. Zasada jedności miejsca, czasu i akcji u Reymonta jest konsekwentnie
zachowywana, zaś u Żeromskiego często powieści są tej jedności pozbawione. Dlatego
też wiele jego utworów ma wysepkową, fragmentaryczną budowę. Całe rozdziały
w powieściach wyodrębniają się z całości, tworząc osobne nowele nie poruszające
na przód akcji. Przykładem są rozdziały: „Góry, doliny”, „Okno
skalne” w „Popiołach”; „Swawolny Dyzio” i „Zwierzenia”
w „Ludziach bezdomnych” oraz wiele urywków z „Wiernej rzeki”.
W powieściach Żeromskiego występuje również wiele epizodów i dygresji, które
rozrastają się w odrębne całości jako dyskusje na tematy dotyczące sensu życia.
Wiele takich dygresji występuje w „Syzyfowych pracach” i „Ludziach
bezdomnych”.
Budowa utworów Reymonta jest zwarta. I w powieści „Rok 1794” i w „Chłopach”
czy „Ziemi obiecanej” akcja ma płynny charakter. Scena idzie za sceną,
obraz za obrazem, a wszystko jest ze sobą powiązane. Trochę inna sytuacja jest
w przypadku „Komediantki” i „Fermentów”, które według Ignacego
Matuszewskiego stanowią zbiór różnych obrazów złączonych jedynie przez postać
głównej bohaterki Janki.
Do konstrukcji powieści obu pisarzy to byłoby wszystko, dlatego też przejdę
do języka i stylu utworów Żeromskiego i Reymonta. Żarliwe zaangażowanie Żeromskiego
w każdy podejmowany temat wiązało się również ze szczególnym językiem i stylem.
Język jego powieści charakteryzuje się pewną infantylnością i rytmizacją. Ważną
cechą stylu tych utworów jest tak zwana „liryzacja prozy”, polegająca
na występowaniu w powieściach elementów typowych dla poezji. Najbardziej charakterystyczna
jest ona dla „Ludzi bezdomnych”, „Wiernej rzeki” i „Popiołów”.
Liryzm ten dostrzec można szczególnie w tych fragmentach utworów, w których
Żeromski opisuje ojczystą przyrodę, w tym Góry Świętokrzyskie, Podlasie, Lubelszczyznę.
Nasycone liryzmem pejzaże wprowadzone do utworów epickich były nowością i wywoływały
ogólne uznanie dla Żeromskiego.
W przypadku prozy Reymonta, jej język i styl jest zgoła odmienny. Laureat nagrody
Nobla to przedstawiciel, można powiedzieć, tradycyjnej epoki. W jego pisarstwie
dominuje odtwarzanie rzeczywistości poznanej przy pomocy zmysłów oraz bogactwo
szczegółów przedstawianej sytuacji życiowej. Język w jego powieściach jest jędrny,
barwny i w połączeniu z plastyką daje efekt ruchu.
Ostatnim ważnym zagadnieniem jest tematyka powieści obu pisarzy okresu Młodej
Polski. Żeromski w swoich powieściach poruszał zwłaszcza tematy społeczne, snując
rozważania o filozoficzno-moralnych aspektach życia ludzkiego. Dużo miejsca
poświęcił walce z krzywdą i niesprawiedliwościami, jakie dotykały najbardziej
potrzebujących przedstawicieli społeczeństwa. Tematy te są poruszone w „Ludziach
bezdomnych”, „Walce z szatanem”, gdzie tytułowym szatanem jest
nędza ludzka, a raczej ustrój ją powodujący. W powieści Reymonta „Ziemia
obiecana” ten temat też jest podjęty, chociaż przede wszystkim w znaczeniu
takim, że życiowy sukces, zarobek i awans zyskuje się kosztem i krzywdą innych.
Drugim tematem, w którym wypowiadali się obaj pisarze, był temat historyczny.
O czasach średniowiecznych traktuje utwór „Powieść o udałym Walgierzu”,
w której Żeromski ukazał tworzenie się, z rozbitych szczepów, państwa polskiego.
W powieści „Duma o hetmanie” zawarta jest natomiast ideowa dyskusja
nad efektami szlacheckiej anarchii. O powstaniu styczniowym traktuje powieść
„Wierna rzeka”, nazwana przez samego autora „klechdą”.
Tematyka historyczna w twórczości Reymonta, to przede wszystkim trylogia „Rok
1794” składająca się z części: „Ostatni sejm Rzeczpospolitej”,
„Nil desperandum” i „Insurekcja”. Powieść ta ceniona jest
zwłaszcza za wspaniały przykład epiki politycznej, umiejętnie ukazującej układ
sił społecznych w dramatycznym dla dziejów Polski okresie.
Z przeprowadzonej analizy widać więc, że powieści Żeromskiego i Reymonta stanowią
dwa typy powieści okresu Młodej Polski. Pisarstwo obu twórców poszło jakby w
dwu różnych kierunkach, co spowodowało, że są oni, każdy na swój sposób, oryginalni.
I Żeromski ze swoją gwałtownością, żarliwością oraz namiętnym protestem przeciwko
niesprawiedliwościom i Reymont nie posiadający cech wymienionych wyżej, ale
posiadający dar niezwykłego, żywego opowiadania wraz z ogromną pamięciom szczegółów
z otaczającej rzeczywistości. Nowatorstwo w prozie, w zakresie kompozycji utworu,
odważnie rozbijające tradycyjne struktury w przypadku Żeromskiego i bogactwo
zaobserwowanych, przekazywanych w narracji szczegółów plus plastyka i jędrność
języka u Reymonta, świadczą o wielkości obu twórców oraz wspaniałości ich prozy.
Dwa typy powieści, tak różne i tak indywidualne, budzą więc jednakowy podziw.
W dziejach literatury powieści Żeromskiego i Reymonta utrwaliły swoje odrębne
stanowiska. Dzięki swojej odrębności, a przy tym wspaniałości, zasłużyły na
głębokie studia dotyczące ich swoistego nowatorstwa. Pomocnymi w tym mogą być
poniższe pozycje: Kocówny „Z dziejów recepcji twórczości” czy Makowskiego
„Żeromski i Reymont”.
[BK]