Przedstaw na wybranych przykładach tematy i gatunki literackie charakterystyczne dla baroku.

Literatura baroku dotyczyła często wewnętrznego rozdarcia
jednostki świadomej istnienia w nietrwałym świecie, podległym działaniu czasu,
a zarazem mającej poczucie nieskończonej wieczności.

Człowiek musiał przyjąć
jakąś zdecydowaną postawę wobec tych opozycji. Często wybierał zgodę na świat
nietrwały, lecz piękny, a ciesząc się jego urokami, wyrażał wdzięczność Stwórcy.
Postawę taką reprezentowali tzw. poeci światowych rozkoszy, np. Hieronim Morsztyn,
autor poematu pt. „Światowa rozkosz”. Poeta ten podejmuje tematy po trochu bliskie
tradycji renesansu, gdyż głosi pochwałę świata jako dzieła Boga. Jednak wyraźne
są tu już elementy typowe dla baroku, np. twierdzenie poety, że w naturę świata
wpisane jest jego przeznaczenie dla człowieka. Grzechem jest zaś nie korzystać
z daru Boga. Twórczość Hieronima Morsztyna najpełniej wyraża się w takich gatunkach
jak poematy i pisane prozą romanse. Inne stanowiska i tematy podejmowali tzw.
poeci metafizyczni, usiłujący rozwiązać zagadkę bytu, np. Mikołaj Sęp-Szarzyński.
Właściwe temu poecie formy poetyckie to głównie epigramy, epitafia, sonety,
pieśni i psalmy. W swoich utworach, np. „O nietrwałej miłości rzeczy świata
tego”, „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” poeta
podejmuje temat charakterystyczny dla baroku – rozważa los człowieka skazanego
na przeciwieństwa duszy i ciała, czyli wieczności i przemijania. Przedmiotem
dociekań poetyckich Sępa-Szarzyńskiego jest życie jako droga do celu, jako wieczna
walka i niepokój. Tematykę nieco bliższą poetom rozkoszy podejmuje Szymon Zimorowic,
autor „Roksolanek”, czyli zbioru pieśni. Roksolanki z szerokiego repertuaru
rozkoszy świata wydobywają jedną, rozkosz miłości. W ostatniej pieśni poeta
przypomina, że świat miłości to świat nadziei, który „śmierć wespół z prochem
rozwieje”. Podobne tematy podejmuje Jan Andrzej Morsztyn, który zgodnie z tradycją
barokowego erotyku uprawia poezję miłosną w duchu prostoty. Oprócz tego jednak
bliskie są poecie tematy publicystyczne, w tym sprawą centralną jest dla niego
upadek etosu szlacheckiego, czego jaskrawym świadectwem były kolejne klęski
wojenne roku 1648 – znalazło to odbicie w wierszu „Pospolite ruszenie”. Jednak
generalnie najbardziej charakterystyczne dla tego poety są lekkie, błyskotliwe
wiersze o tematyce towarzyskiej i miłosnej, zgodne z ideą konceptyzmu, jak na
przykład „Sonet do trupa”, „Cuda miłości”, „Niestatek”. Równie kunsztowną i
wyrafinowaną poezję uprawiał Daniel Nieborowski, zafascynowany typowym dla baroku
tematem przemijania, czasem, nicością i śmiercią. W utworach „Marność”, „Krótkość
żywota”, „Cnota grunt wszystkiemu” autor szuka harmonii między przeciwieństwami
przemijania i trwania, między naturą życia i przeznaczenia, sięgając podobnie
jak jego poprzednicy po kunsztowne formy wypowiedzi artystycznej, jak sonet.
Nieco odmienne tematy podejmuje w swojej poezji Wacław Potocki – poeta silnie
wrośnięty w bliską mu szlachecką codziennosć, którą utrwalił w swej twórczości.
Potocki podejmuje głównie tematy związane ze swoim krajem, swoim stanem, z ziemiańskim
bytowaniem. Wiele jego utworów stanowi ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia
narodu. O ich tematyce mówią już same tytuły, np. „Nierządem Polska stoi”, „Pospolite
ruszenie” i obszerny poemat „Transakcja wojny chocimskiej”. Oprócz ponad tysiąca
ośmiuset wierszy poeta pisał również liryki religijne, romanse i poematy. Bliską
mu tematykę podjął Jan Chryzostom Pasek, autor pamiętników pisanych prozą. Pisarz
ten podejmuje tematy z życia codziennego ówczesnej szlachty, pisze o jej zwyczajach,
upodobaniach, charakterystycznych cechach, typie religijności i kultury, nierzadko
splecionych z samowolą, ciemnotą, pieniactwem i awanturnictwem. Przyczynił się
on do rozkwitu formy pamiętnikarskiej, właściwej barokowi. W epoce baroku pojawiają
się też pierwsze dzieła demaskujące panujące stosunki społeczne, a zaliczane
do tzw. literatury sowizdrzalskiej, korzystającej z małych form poetyckich (refleksyjnych,
satyrycznych, parodystycznych) lub z form dramatycznych (komedie, intermedia),
posiłkującej się przy tym często prozą. Przedstawicielem tego nurtu jest Jan
z Kilian, próbujący stworzyć polski wzór bohatera plebejskiego. W utworze „Co
ludzie robią na świecie?” poeta opisuje ludzkie losy i codzienną egzystencję.
Poeta zaznacza, że odkrywany przez niego świat budzi w nim zdziwienie wobec
bezsensu społecznej kultury, w jakiej trzeba żyć.
Analiza literatury barokowej pozwala na prześledzenie szerokiej tematyki, jaką
prezentują jej twórcy: od problemów egzystencjalnych poprzez wiersze miłosne
aż do polityki i spraw społecznej. Ponadto uwagę zwraca podejmowanych form artystycznych.
[SR]