słowotwórcza budowa wyrazu

W każdym wyrazie pochodnym wyróżniamy dwie części: podstawę słowotwórczą (temat słowotwórczy) oraz formant słowotwórczy.

Podstawa słowotwórcza to część wspólna wyrazu podstawowego i wyrazu pochodnego. Czasem może się ona pokrywać z wyrazem podstawowym, zwykle różni się od niego, np. dom – domek (podstawa słowotwórcza: dom-), dwór – dworzanin (podstawa słowotwórcza: dworz-, oboczności o : ó, r : rz).

Najmniejszą, niepodzielną podstawę słowotwórczą nazywamy rdzeniem. Rdzeń jest częścią wspólną całej rodziny wyrazów (wszystkich wyrazów pokrewnych), np. dzień, dzienny, dziennik, dziennikarz, dziennikarstwo.
W obrębie rdzenia mogą występować oboczności, tzn. wymiany samogłosek lub spółgłosek, np. żenić się : żona (e : o, ń : n), leśny : las (e : a, ś : s), dołek : dół (o : ó), gęś : gąska (ę : ą, ś : s), pies : psisko (e : zero morfologiczne, p’ : p), złoto : złocić (t : ć).

Formant to najmniejsza, niepodzielna słowotwórczo cząstka, za pomocą której tworzymy (formujemy) nowy wyraz, np. pisać – napisać, mówić – mówca lub modyfikujemy stary, np. pies – psiak, kot – kotek.

Rodzaje formantów słowotwórczych:

a) przedrostki: cząstki występujące przed rdzeniem, na początku wyrazu pochodnego, np. malować – zamalować, chodzić – przechodzić,

b) przyrostki: cząstki występujące po rdzeniu, na końcu wyrazu pochodnego, np. śmiały – śmiałek, dzban – dzbanek,

c) wrostki: cząstki łączące dwie podstawy słowotwórcze, pochodzące od dwóch wyrazów, np. łamać, główka – łamigłówka; zlew, zmywać – zlewozmywak,

d) formanty zerowe (zero morfologiczne): brak zakończenia obecnego w wyrazie podstawowym. Formanty zerowe występują w wielu rzeczownikach utworzonych od czasowników, np. dźwigać – dźwig, podskoczyć – podskok.